Røður 2017

Góðu tit

Hetta er ein spennandi dagur, nú Úrval skal avdúkast.

Um eina løtu kenna vit nøvnini á teimum hepnu, sum fáa fíggjarligan styrk komandi árið, so at tey betur kunnu savna seg um ítróttin og mennast enn meiri.

Og hetta ER eitt spennandi val, tí tað eru so nógv góð valevni í Føroyum. Kappingin er hørð, serliga tí at øll ítróttarfólk í landinum eru í einum og sama valdømi, og øll kunnu í prinsippinum veljast.

Meðan vit bíða eftir valúrslitinum og nøvnunum á teimum fáu, sum eru vald, skal eg siga nøkur fá orð.

***

Sjálvt um eg ongantíð eri blivin vald í ítrótti, so eri eg blivin vald í politikki. So eg kenni eitt sindur til valfepur og val. Og úrval er jú netupp tað: eitt val.

Og munurin á politikki og ítrótti er slett ikki so stórur, um vit fara at samanbera.

Eg kenni eisini til, hvussu tað er, tá fólk meta um og viga øll avrikini hjá tær. Tá fólk fylgja við í og viðmerkja tað, sum tú gert. Og tá tey flestu – eisini fólk, tú slett ikki kennir - hava eina meining um, hvussu tú klárar teg.

Eg kenni til treisknið og úthaldnið, sum krevst – og eg veit, hvussu týdningarmikið tað er, at taktikkurin er væl umhugsaður og klokkuklárur.

Eg kenni til eitt lív, har vit brúka tímar og aftur tímar uppá at fyrireika okkum, at stríðast móti mótstøðufólkunum og royna at gera viðhaldsfólkini glað.

Har vit noyðast at seta okkum høg mál, um vit eru seriøs. Høg mál, sum krevja nógv - bæði av okkum sjálvum, men sanniliga eisini av okkara baklandi, sum má bakka upp, um vit skulu kunna náa málinum.

Eg kenni til vónbrotini, tá tað ikki gongur, sum vit høvdu ætlað okkum. Og til rúsandi sigurskensluna, tá vit kunnu lyfta armarnar upp um høvd og staðfesta, at alt tað harða arbeiðið var tað vert – tí tað eydnaðist. Vit náddu málinum.

So – síggja tit – politikkur og ítróttur eru slett ikki so fjar frá hvørjum øðrum, tá alt kemur til alt.

Sjálvandi – ein munur er.

Meðan politikkur ofta býtir fólk sundur – so savnar ítrótturin.

Og tað er veruliga einki, sum kann savna fólkið á sama hátt, sum tá tað gongur tykkum, ítróttarfólki, væl.

Tá tað gongur væl hjá fótbóltslandsliðunum, sum tað jú gjørdi í 2017, eru vit øll fótbóltsfjepparar.

Tá paralympisku ítróttarfólkini standa seg væl, samgleðast vit øll av hjarta.

Tá vit frætta um framúrskarandi einstaklingaúrslit í altjóða kappingum, rætta vit ryggin og ernast.

Tá u-21 landsliðið í hondbólti spældi endaspælið í summar, vóru tað ikki bara leikararnir, sum høvdu “hjartað uttaná troyggjuni”, sum ein av leikarunum segði – tað høvdu vit øll, sum lurtaðu eftir dystarfrásagnunum eisini.

Og tá Oyggjaleikir eru, kunnu vit næstan lýsa undantaksstøðu í Føroyum, so spent og errin vit øll eru eftir at frætta um, hvussu tað gongst tykkum ítróttarfólki. Sjálvt um vit ongantíð hava verið til eina ta einastu kapping í Føroyum, so ger tað okkurt við okkum, tá tit umboða Merkið – og okkum øll- ímóti øðrum tjóðum.

Og tí er tað gott, at vit hava fingið eina skipan, sum úrval. Tað er ikki bara gott fyri tykkum, nei, tað er eisini gott fyri alt Føroya fólk. Tí jú betur tit klára tykkum, jú meiri rykkja vit øll saman um tykkum.

Persónliga haldi eg tað eisini vera gott, at vit eggja tykkum ungu til at gera tað, sum tit duga og vilja og droyma um. Sama um tað er bókligt, handaligt ella ítróttarligt, so eiga vit í nógv størri mun at eggja teimum til, sum vísa seg hava evnini. Og øll hava jú evni til okkurt – tað snýr seg bara um at finna útav, hvat tað er.

Men akkurát sum í politikki, so eru fólk rímiliga ring at imponera. Tað eru úrslit fyrst – og so kemur stuðulin.

Og – fyri aftur at samanbera við politikkin – so er kenslan, tá valið er vunnið og vit eru vald, fantastisk. Men vit mugu ikki gloyma, at valsigurin er grundaður á, at onkur hevur álit á okkum. Væntar nakað av okkum. Vónar nakað av okkum.

Og sjálvt um vit eru vald, so umboða vit alt fólkið. Og tí mugu vit eisini – bæði ítróttarfólk og politikarar - arbeiða gróthart fyri alt Føroya fólk.

Tí hóast uppgávurnar onkuntíð tykjast tungar at lyfta, so eru tær sera týdningarmiklar.

Tykkara stóra uppgáva er at vera ein týðandi partur av líminum, sum heldur okkum saman, sum fólk - hóast vit ofta eru ósamd um so nógv annað.

***

Eg byrjaði við at siga, at tað nú verða nøkur fá heppin, sum fáa úrvalsstyrk komandi árið.

Tað segði eg væl vitandi um, at jú meiri tit venja, jú hepnari tykjast tit blíva J

Nú eri eg spent at frætta, hvørji tey hepnu eru!

Takk fyri – og eg ynski tykkum øllum góða eydnu í komandi ári.

Góðan morgun øll somul

Vælkomin til hendan heiðursdagin, har vit heiðra – og kanska eisini læra meiri um - okkara skald og multikunstnara, Tórodd Poulsen.

Tað er mær ein heiður at seta dagin fyri Tórodd.

***

“Um allar gáttir” eitur hetta tiltakið. Áhugavert heiti. Og sera væl hóskandi til Tórodd, sum sanniliga fer um allar gáttir. Um prosa- og lyriskar gáttir, um myndlistagáttir, um tónleikagáttir og um installatiónsgáttir.

Og hann fer eisini um fleiri – at síggja til - mótstríðandi gáttir í senn.

Tí Tóroddur er produktivur sum fáur, men hann sigur samstundis at “ein regla um dagin má vera nokk”.

Hann er havnamaður um ein háls, men hann býr á bygd á Sjællandi.

Hann er hvassur og provokerandi, men hann er eisini eymur og sansandi.

Tóroddur fer “um allar gáttir”.

Ongar hurðar eru stongdar, og vit sleppa ikki bara inn ígjøgnum eina útvalda hurð – men allar.

***

Og eg kann til stuttleika siga tykkum, hvussu bókstaviliga heitið á hesum seminarinum rakti heima hjá okkum herfyri. Tað var tá eg fekk nýggjasta yrkingasavnið “Ferðamaður í egnum heimi” upp í hendurnar seint nú eitt kvøldið.

Eg blaðaði ígjøgnum og las nakrar yrkingar, áðrenn eg legði meg.

Morgunin eftir, mitt í hurlivasanum av kornflakes, matpakkum og klokkuni, sum gongur alt for skjótt um morgunin, kom eg í tankar um eina av yrkingunum, sum eg ætlaði at lesa fyri Arnbjørn, manni mínum.

So eg leyp eftir savninum og fann yrkingina fram, meðan børnini fingu ein muss í hurðini.

Og so stóðu vit bæði har og nutu eina lívsløtu, saman og still í kalda morgunmyrkrinum á gáttini undir trappuni millum skrellispannina, postkassan og hjallin, meðan eg las yrkingina fyri honum:

Kertuljós                                                                                      

Og appilsinir                                                                               

á borðinum                                                                                 

Títt andlit                                                                                    

Er rundari                                                                                    

Enn vanligt                                                       

Tú spyrt                                                                                        

Um tú kanst

Keypa mín skugga

Hvat skalt tú

brúka hann til

Spyrji eg

At hvørva við

Svarar tú

At hvørva við

Saman við tær

Åhhh deiligt.. søgdu vit bæði í senn, mussaðst farvæl og fóru hvør til sítt - men kortini saman.

Og savnið varð stungið í taskuna. Tað skuldi við út í dagin, so eg kundi leska mær við tí í endaleysu bíðiløtunum – eins og so mong onnur søvn undan hesum hava gjørt.

***

“Um allar gáttir” eitur tiltakið – og fyri meg rakk Tóroddur hendan morgunin bæði í fluttum týdningi um gáttina til mánadagin og eina nýggja viku, og hann rakk eisini bókstaviliga um úthurðsgáttina. Hann rakk um gáttina millum okkum bæði - og um gáttina millum gerandisresið og fínan lyrikk.

Tóroddur kann sanniliga vera romantikari!

Men í mínum hugaheimi er tað kortini tann prikandi røddin, sum veruliga ber tvørtur um gáttir.

Tí okkum tørvar fólk, sum tora, har onnur tiga – uttan at vera eitt Ekstra Blað – tey sum eygleiða og viðmerkja, bæði har tað er eyðsýnt, men eisini har tað nívir. Fólk, sum prika og fara “um allar gáttir” og spreingja innistongda myrkrið við lýsandi orðum.

***

Í einari aðrari yrking í savninum, Ferðamaður í egnum heimi, stendur:

gleði meg til                           

at flysa leykin                                                   

av orðum                                                                

sum eygu

míni fingu

at svíða

so pappírstár

runnu

upp eftir

mínum andliti

sum datt

av mær

niður i

eitt fat

við vátum

gipsi

sum hendur

mínar kendu

sum bjarging

Vónandi verður hesin dagur fullur av orðum, sum fáa pappírstár at renna uppeftir, og væntandi fara ymisku framløgurnar at geva okkum eina so fjølbroytta og klóka lýsing av multi-listamanninum og rithøvundinum, at vit sita eftir við einar feskari vangamynd í vátum gipsi.

Seinastu nøkur-og-tjúgu árini hevur Tóroddur útgivið nøkur-og-fjøruti verk, so hann hevur faktiskt altíð “júst” givið okkurt út. Og soleiðis er aftur í ár.

Tíbetur. Tí okkum tørvar svíðandi leykir av orðum, sum fáa okkum at grunda og merkja, og viðhvørt at tára. Og okkum tørvar eymar yrkingar, sum fáa okkum at hvørva í skugganum hjá hvørjum øðrum.

Eg skal at enda takka Norðurlandahúsinum og Fróðskaparsetrinum fyri at skipa fyri - og somuleiðis vil eg takka tykkum, sum hava fyrireikað dagin: Turið Sigurðardóttir, Kinnu Poulsen, Bergi Djurhuus Hansen og Inger Smærup Sørensen.

Eg ivist ikki í, at flestu tykkara hava glett tykkum til hetta tiltak.

Og kanska hevur Tóroddur eisini glett seg.

Tað gleðir í øllum førum meg at kunna seta tær hendan dagin - tær til heiðurs, góði Tóroddur!

Og halt fyri Guds skyld fram at flysa orðleykir og at taka okkum við um allar gáttir!

Takk fyri.

Kære gæster – kære nordiske venner.

Hjerteligt velkommen til Færøerne. Jeg håber, at I har nydt de første timer her, og at I har fået set lidt af vores smukke hovedstad.

Men I er jo ikke kommet her på ferie – I er på seminarium.

Og i den forbindelse har jeg lyst til at give jer en relativ filosofisk start.

***

Ifølge Aristoteles vil alle levende væsener altid stræbe efter at blive den bedste udgave af sig selv. Det vil vi, fordi det er dér – når vi formår at være den bedste udgave af os selv – at vi finder lykken.

Formålet med det lille blomsterløg, der bliver plantet i jorden, er ikke, at det skal forblive et løg. Nej, formålet vil for løget være at blive til blomsten, der står smuk i fuldt flor.

For larven vil formålet være at blive til den store, smukke sommerfugl.

Og også for os mennesker er det hele livet, det, der driver os. Ønsket om at blive den bedste version af os selv. Det er det, det gør, at barnet begynder at kravle og at tale. At det udvikler sig og bliver bedre til det, det bestræber sig på. For at opnå følelsen af lykke, da det udvikler sig til en bedre version af sig selv.

Og vi kan overføre samme princip til skolen. Vi ved, at ikke alle børn har de samme evner. Vi ved, at ikke alle vil komme til at ligge i top.

Og det er helt ok.

Fordi formålet er ikke, at de skal være den bedste i klassen eller i skolen – men den bedste udgave af sig selv.

***

Men hvordan sikrer vi så vores børn de bedste muligheder for udvikling?

Det er det store spørgsmål, der for tiden kan høres rundt omkring i de nordiske lande. Jeg er selv uddannet lærerinde, og jeg følger diskussionen med stor interesse.

I en periode har vores skoler bevæget sig på den målstyrende vej, hvor læringsplaner og meget konkrete læringsmål har været prioriteret. Stadigvæk er der mange, der holder fast ved denne kurs og ser den som den bedste.

Samtidig mærker vi dog vinde, der nu vil føre os i modsat retning. Med mantraet: ”Læring kan ikke måles og vejes” siger både politikere og specialister, at vi har brug for et paradigmeskifte.

Denne diskussion må være udfordrende – ja, måske endda frustrerende - for jer, der har brugt år på at udvikle, revidere og arbejde med læreplaner.

Og grundet de mange forskellige tilgange til selve indlæringen, kan det være svært at vide, hvilken vej egentlig er den bedste at tage.

Det er en balancegang – og balancegange er aldrig nemme.

På den ene side skal vi sikre, at alle børn - uanset hvilken skole, de går på - har adgang til undervisning af nogenlunde samme kvalitet.

Og hvis børnene skal kunne udnytte sit fulde potentiale – for at blive den bedste version af sig selv – må de have målsætninger. Realistiske målsætninger, som de lige netop kan klare, hvis de koncentrerer indsatsen.

For når de så når målet, kommer følelsen af lykke - og deraf kommer selvtilliden, så de fremover tør sætte højere mål og nå endnu længere.

Men på den anden side skal vi samtidig huske på, at vi skal hjælpe børnene med at blive den bedste version – af sig selv.

De skal ikke blive til en standardiseret eller gennemsnitlig version af landets elever.

Derfor må læreplanerne samtidig give plads til, at undervisningen kan tilpasses til det enkelte barn – ligegyldigt om barnet ikke har samme faglige kompetencer som de andre – eller om det på den anden side har et kæmpe potentiale, der rækker langt længere, end de andres.

Alle børn (!) skal hjælpes til at blive den bedste version af sig selv.

Og det kræver meget.

Af barnet, af læreren – og ikke mindst af jer, der holder styr på udviklingen af læreplanerne.

***

Vender vi tilbage til Aristoteles’ lille blomsterknop, ved vi, at den strækker sig imod solen for at blive en bedre version af sig selv.

Men solen kan være for skrap. Den kan svide og brænde den lille knop, så den ødelægges eller tager skade.

Den kan også være uheldig og stå i skyggen, så den ikke får lys nok.

Og dette vil påvirke slutresultatet, så den bedste version af blomsten ikke længere vil være lige så flot, som hvis den havde fået lige tilpas med solskin.

På samme måde strækker barnet sig imod lærdommen, undervisningen og læreren for at blive bedre.

Og ligesom sol og skygge påvirker blomsten, kan de mål, vi sætter, påvirke barnet, hvis ikke de er lige tilpas svære. Sætter vi niveauet for højt – eller for lavt – kan vi påvirke slutresultatet og kvaliteten af barnets ”bedste version”.

***

Derfor bifalder jeg jeres overordnede tema denne gang, der er ”evaluering”.

Evalueringen er jo et enormt vigtigt aspekt i processen hen imod at blive bedre.

At sætte konkrete mål er vigtigt, hvis vi skal komme nogen vegne, og hvis vi skal flytte os.

Men det er mindst lige så vigtigt, at vi løbende evaluerer selve det mål, vi har sat os. Og vi må også konstant evaluere selve processen hen imod målet.

***

Uanset hvordan diskussionen bølger frem og tilbage i de Nordiske lande og uanset, hvad der i fremtiden kommer til at ske, så er der ingen tvivl om vigtigheden af, at vi sætter os både mål og delmål, så vi har noget at styre hen imod. Ellers har vi små chancer for at udvikle os og blive bedre.

Samtidig er det også så utrolig vigtigt, at vi giver plads til alle niveauer i de foranstaltninger, vi laver i folkeskolen, så vi giver alle elever mulighed for at blive den bedste version af sig selv.

***

Og når I nu mødes for at sammenligne jeres eget arbejde med de andres, for at dele erfaringer og idéer, så får I alle sammen et nyt perspektiv, der kan gøre jer opmærksomme på de ting, der kan gøres anderledes og bedre. I bliver også opmærksomme på de ting, I gør godt.

Og disse to faktorer – det, der skal gøres bedre, samt det, der er godt ­- er altafgørende for vores videre udvikling.

Så det er i grunden helt i Aristoteles’ ånd, når I nu i de kommende dage selv skal forsøge at blive bedre og klogere, samt at I skal forsøge at udarbejde bedre læreplaner – så vi i sidste ende kan få bedre elever og bedre samfundsborgere.

***

Jeg håber, I kan tage Aristoteles’ vise ord med jer, og jeg ønsker jer en rigtig god og givende seminar med mange gode faglige diskussioner.

Samtidig håber jeg, at I nyder jeres ophold på Færøerne, og jeg ved, at I er i trygge hænder hos jeres erfarne værter: John, Jenny, Sámal, Frida og Magnus.

Velkommen endnu engang – og tak fordi I lyttede.

“Góðu ferðafólk – vælkomin heim.”

Tá føroyingar verða bidnir um at lýsa tað besta, sum teir vita – ja, so eru tað øgiliga ofta hesi orðini, sum verða nevnd.

“Góðu ferðafólk – vælkomin heim.”

Tit kenna helst sjálvi kensluna, man fær, tá flogfarið loksins lendir.

Kanska hava tit verið leingi burturi, og kanska eru tit komin buldrandi inn eftir Sørvágsfirði, so tit ivaðust í, um tit yvirhøvur mundu fara at lenda.

Men so við eitt dumsar flogfarið niður á breytina í Vágunum.

“Vælkomin heim.”

Og so kemur hendan kenslan; hendan gleðin. Ikki sum tá man fær 12 til eina eksamiu ella vinnur FM. Nei.

Ein stillislig, fjálg og góð kensla, sum tú merkir allastaðni inni í tær, og sum endar við einum lítlum smíli.

“Yes – endiliga heima.”

Kenna tit hesa kensluna? Og klára tit at kalla hesa kensluna fram fyri tykkum. Roynið einaferð. Ímyndið tykkum, at tit sita í flogfarinum, og flogternan sigur:

“Góðu ferðafólk – vælkomin heim.”

Eg fari at biðja tykkum um at halda fast í hesi “vælkomin-heim-kensluni” eina løtu. Tí hon hongur saman við tí, sum eg nú fari at siga.

Góði, gløggi og vakri ungdómur.

Hetta tiltakið eitur Markleys útbúgving.

Tað eitur tað, tí tað veruliga einki mark er fyri, hvat tit kunnu, nú tit verða liðug við miðnám.

Og tað – skulu tit vita - er ein fantastiskur møguleiki og eitt satt privilegium. Tit hava politikarar í rygginum, sum siga: HEY - vit stuðla tykkum í at fylgja tykkara dreymum!

Og tit hava eitt heilt fólk í rygginum, sum umvegis skattin rindar tað, sum útbúgvingin kostar.

Nógvastaðni er útbúgving jú ikki ein spurningur um dreymar, men ein spurningur um økonomi. Hvat man hevur ráð til – ella hvat foreldrini hava ráð til.

Men ikki í Føroyum. Her siga vit: útbúgvingin skal snúgva seg um hug og hegni, evnir og dreymar hjá tí einstaka.

Hjá okkum skulu øll hava somu møguleikar, tí bara soleiðis tryggja vit tað javna og góða samfelagið, sum vit ynskja okkum.

Og tí breiða vit nú alla ta markleysu viftuna av útbúgvingarmøguleikum út frammanfyri tykkum.

Tað er fantastiskt – men tað forpliktar eisini. Og - tað kann gera tað ómetaliga torført at velja.

Tí tá man kann velja so nógv – hvat velur man so?

Jú, síggja tit – nú er tað, at áðurnevnda “vælkomin-heim-kensla” kemur í spæl.

Tá ið tit lenda í Keypmannahavn ella New York ella whereever, so fáa tit ikki ta somu fjálgu kensluna av at vera heima, sum tit fáa tá tit lenda í Vágum.

Tað sama ger seg galdandi við útbúgvingini.

Tí tá tit eru komin á røttu útbúgvingina – hana, sum sampakkar við tykkara evnir, tykkara áhuga og tykkara dreymar - tá merkja tit djúpt inni í tykkum sjálvum hesa kensluna av at vera heima. Og so kemur hendan gleðin – ein stillislig, fjálg og góð kensla, sum tú merkir allastaðni innan í tær.

Men hvussu finna tit so fram til júst ta útbúgvingina, har tit fáa hesa kensluna av at kenna tykkum heima?

Jú, tað gera tit við at lurta eftir tykkara dreymum.

Tað ljóðar kanska banalt – men tað er veruliga tann besta kumpassin, tit hava.

Hvat tíma tit? Hvat ynskja tit? Hvat droyma tit? Tað eru spurningarnir, sum tit hesar komandi mánaðirnar skulu spyrja tykkum sjálvi – og svara tykkum sjálvum. Tí TAÐ er leiðin, tit skulu ganga. Bara tá tit fylgja tykkara egnu dreymum, kunnu tit fáa hesa kensluna av at vera komin heim.

So hóast tit hava markleysar útbúgvingarmøguleikar – so vita tit helst sjálvi nøkulunda hvønn veg, tit skulu fara – og hvat ikki ein gongd leið fyri tykkum.

Latið dreymarnar leiða tykkum á rætta vegin.

Og um tað so vísir seg, at tað slett ikki vísti seg at vera tað, tit høvdu droymt um, so er einki borð, sum fangar. Tit hava fleiri skot í byrsuni. Tað er eingin skomm at viðurkenna, at tú valdi skeivt – og royna enn enn einaferð.

Tí alt tað, sum vit menniskju gera galið – alt, sum ikki gongur, sum vit ætlaðu - lærir okkum nakað. Sokallaðu “feilirnir” og “niðurløgini” eru eisini mennandi.

Og tað góða við dreymum er, at teir flyta seg støðugt. Eg eri til dømis sjálv útbúgvin lærarinna. Eg var totalt “komin heim” í gásareygum.

Men fyri tað, um flúgvarin er lendur, merkir tað ikki, at man skal vera verandi har forever og ongantíð droyma um at sleppa avstað aftur.

Vit hava jú eina markleysa útbúgving – og tað inniber eisini, at vit læra og flyta okkum alt lívið.

Eg byrjaði at lesa samfelagsvísindi á universitetinum, men tað var ikki akkurát tað rætta. So lærdi eg til lærarinnu, og arbeiddi sum tað í nøkur ár. Síðani varð eg eisini upptikin á journalistháskúlanum og gekk har í eitt ár, men tað riggaði ikki við trimum børnum. Kortini havi eg arbeitt leingi sum journalistur. Og nú eri eg so landsstýriskvinna.

Men tað eri eg bara, tí at eg fyrst droymdi um tað.

Og mín leið er merkt av, at eg altíð havi lurtað eftir hesi kensluni djúpt inni í mær sjálvari, sum sigur mær, um eg eri komin á rætta stað.

Góðu tit.

At enda vil eg nerta við hetta trýstið, sum eg veit liggur á tykkum um, at tit skulu klára alt.

Eg veit, at tit verða eggjað til at vera best, fremst og skunda tykkum ígjøgnum útbúgvingina, so tit kunnu koma út á arbeiðsmarknaðin. Bæði fyri tykkara egnu karrieru og prestigu – og fyri samfelagið, sum so fegið vil hava tykkara skattakrónur.

Men tað verður ikki boðskapurin, tit fáa frá mær í morgun. Tvørturímóti!

Eg sigi: Roynið flogið. Merkja tit, at tað hóast alt ikki kennist rætt fyri tykkum, so er eingin skomm at gevast og royna aftur.

Eg veit, at tit verða eggjað til at kappast. Bæði ímóti hvørjum øðrum – og ikki minst ímóti tykkum sjálvum.

Men at vera lesandi er ikki ein kapping. Tað er ein partur av sjálvum lívinum. Tað eru løtur og dagar og ár. Tað eru langar nætur við uppgávuskriving – og tað eru góðir kaffimunnar við lestrarvinunum.

Droppið kappingina - hjálpist heldur at og njótið løturnar. Tí tær góðu lívsløturnar eru sonnu perlurnar í lívinum – tær tú kemur at sita á ellisheiminum um mong ár og minnast aftur á við einum fittum rukkutum smíli. Lívið er løtur, og lukkuna finna vit bara í brøkpørtum av øllum løtunum – lukkuløtur, kundu vit sagt.

Tað vigtigasta er, at tit hava tykkum sjálvi við og geva tykkum stundir at liva – heldur enn bara at hava sum mál at koma út á arbeiðsmarknaðin og upp eftir karrierustiganum.

So fyri at uppsummera mín boðskap til tykkara:

Takið tykkum sjálvi í álvara. Tit vita innast inni, hvønn veg tit skulu fara!

Merkið eftir og vitið, um tit eru “komin heim”.

Og at enda – lívið er ikki ein kapping. Tað er ein felagsskapur, har relatiónirnar við onnur menniskju telja mest. Onki menniskja klárar seg einsamalt. So setið krøvini, sum øll onnur seta tykkum, til viks, og livið lívið í felagsskapi, har tit hjálpast at, heldur enn at stríðast í einsemi.

Og tá tit í hinum endanum hava nátt dreyminum og tikið útbúgvingina, so minnist til okkara, sum ynskja tykkum alt tað besta á leiðini.

Mugu tit, sum velja Føroyar sum lestrarland fara at trívast og støðast her heima - og liva eitt virkið lestrarlív. Og tit, sum fara út í heim: vit vilja so hjartans fegin hava tykkum heim aftur.

Aftur til tað einasta landið, har tað merkist í øllum kroppinum, tá flogternan eftir lending sigur:

“Góðu ferðafólk – vælkomin heim.”

Takk fyri.

Røða hildin til Gittarting, Spaniastova – 8. september kl 16.00

Góðu tit øll

Tá man er landsstýriskvinna í mentamálum, fær man nógvar innbjóðingar til alt millum himmal og jørð. Fólk siga ofta, at tað hendir ikki so nógv í Føroyum, men tað passar ikki. Tað sæst á innbjóðingarbunkanum hjá mær. Her hendir ein rúgva.

Allar innbjóðingarnar eru uppá sín vís bæði spennandi og áhugaverdar – og øll hesi tiltøkini ríka okkum luttakarar á so nógvar hættir.

Men so eru tað viðhvørt sovorðnar innbjóðingar, sum bara bróta heilt frá øllum øðrum.

Til dømis tá man verður boðin til eitt “gittarting”.

“Hvat er tað?”, hugsar man fyrst.

“YES” hugsar man so - við einum stórum smíli.

***

Sjálv komi eg frá einum sang- og tónleikaheimi. Eitt nú var omma mín, Rigmor Restorff, sála, fastur pianistur í víðagitnu Gogguni. Hon undirvísti eisini næmingum í klaverspæli, bæði á Læraraskúlanum og sum privatlærari.

Vit har heima kendu tí allar snávingarsteinarnar, ella snávingarnótarnar, í “den lille klaverbog”.

Eisini var omma millum stigtakararnar av musikkskúlanum, sum jú hevur lagt støðið undir okkara ríka musikklívi.

So eg kenni meg aftur í tykkara tónleikaáhuga, har tónar og ljóðføri fylla nógv í gerandisdegnum, í heimi og hugaheimi, bæði fysiskt og í dagligu ljóðmyndini við venjingum og framførslum.

Tí var tað heldur ikki løgið, at eg fall fyri einum gittarspælara, sum so eymliga fekk mínar blaðungu hjartastreingir at darra fyri skjótt 32 árum síðan.

Okkara húsliga fordeiling hevur altíð verið hendan: Hann syngur og spælir - og eg røri í takt í sósini. Og leiklutirnir eru altíð teir somu, men tað er ein vinn/vinn støða, sum vit bæði eru nøgd við.

So eg rokni við, at tit her í forsamlingini hava fult forstáilsi fyri, at einasta rætta kærleiksgávan, tá ið hann hevði skrivað sítt spesiali í filosofi, var gittarin, sum hann leingi hevði ynskt sær. Ikki ein Høffner, men ein Gibson - tá var gamli glaður!

***

Men zooma vit eitt sindur út frá persónligu tónleika- og gittarrelatiónunum, so er tað nakað serstakliga áhugavert í samanrenningini millum fólk og teirra ljóðføri – og kanska serliga gittaran.

Tí gittarin kann liggja har, leysur frá tær – eitt ting, sum alt annað, men tó ikki. Tí í somu løtu, sum gittarspælarin fær sín gittara í favnin, og so skjótt, sum fyrstu tónarnir ljóma, verður gittarin brádliga til ein part av menniskjanum.

Tá hendir eitt slag av metamorfosu – ein umskapan, har ljóðførið og menniskjað renna saman og verða eitt.

Og hendan gátuføra veran – menniskjað við gittaranum - dregur eisini onnur at sær. Í veitslulag til dømis umskapar gittarspælið ofta einstøku gestirnar til eina samanrunna eind. Tá vit syngja saman, eru vit ikki heilt so fremmand longur.

Vit verða bundin saman av seks klønum stál- ella nylonstreingjum.

Og hevur tú gittaran við í veitslu, kanst tú vera púra vís í, at tú verður miðpunktið. Hetta kenni eg alt til.

Tá ið vit verða boðin út, ljóðar innbjóðingin ofta soleiðis: Hey tit – vit halda eina veitslu leygarkvøldið, og tit bæði eru vælkomin við.

Og so er ofta ein lítil pausa. Og kemur tað - so hissini: Og bið bara mannin taka gittaran við eisini.

Hví siga tey ongantíð: ..og tak so bara blokkfloytuna við eisini.. Ella paukurnar.. Ella hørpuna?

Nei, tað er næstan altíð gittarin, sum bjargar veitsluni. Og eg havi øll árini verið væl nøgd við at vera triðjahjul, tí eg eeelski, tá tit spæla uppá.

***

Góðu Høffner-nørdar og gittarelskarar. Tit lýsa og viðgera í hesum døgum tykkara felags áhuga fyri gittarum og hava bjóðað serkønum innan Høffner til tiltakið eisini. Og so leggja tit nú lunnar undir eitt rock-savn. Hatta kann bara henda í Klaksvík!

Og hví sigi eg tað? Jú, tí tit duga nakað heilt serligt her norðuri, sum vit onnur kunnu læra av, og sum vit stundum eisini misunna tykkum.

Her eru hópin av fólki sum ikki bara finna uppá, men sum eisini megna at fremja hugskotini í verki. Tit eru eminentir stigtakarar og fyriskiparar, og hava serliga góð evni at fáa fólk, vinnu og býráð at akkompagnera tykkum.

Á tann hátt ganga tit undan og eru fyrimyndir hjá øðrum í landinum. Her eru Torradagar, Sjómannadagar, Summarfestivalur og Norðoyastevna.

Uppskriftin er tann sama: privatar eldsálir, sum seta í gongd og síðan fáa bæði vinnu og almennar myndugleikar uppí - ikki minst tey lokalu. Tað ríkar alt landið.

Og eg eri púra ivaleys í, at eisini komandi Rocksavnið fer at ríka okkara land. Sum eg skilji, skal tað fevna um alt frá slóðbrótandi ljóðanleggum úr samkomum til ljóðføri úr tí gamla, spírandi, føroyska rockumhvørvinum. Breitt og forvitnisligt.

Og tað er júst soleiðis, tað skal vera.

Fyri meg, sum landsstýriskvinnu í mentamálum, er tað hugaligt at uppliva tykkara ídni og eldhuga, og hvussu hjartablóðið og brennandi áhugin dríva verkið. At hugskotini spíra í fólkinum, og at tit fyrst fáa uppbakning í nærumhvørvinum fyri síðani bjóða restini av landinum við, er ein inspirerandi skipan.

Man kann sjálvandi eisini gera tað hinvegin. Man kann samtykkja politiskt og seta út í kortið; síðani seta fólk á almenna lønarlistan fyri at fremja ein bundnan mentanarpolitikk – men tá verður drívmegin bara ikki tann sama.

Tit umboða ein serstakan pioner-anda, har tit ósjálvsøkið og í sonnum felagsanda taka stig og bera út í lívið. Hetta samstarvið og hesin mátin at arbeiða uppá eru fyrimyndarlig - og ríka okkum øll.

Góðu tit øll.

Áðrenn eg endi, so havi eg líka ein fyrispurning frá beiggja mínum, Sveini. Hann hevur leingi leitað eftir eini nýggjari brúgv til ein 12 streingjaðan Høffner 492e frá 1968, sum pápi mín spældi løg hjá Rolling Stones á øll 70’ini.

So um onkur her í firma’num veit, hvar hann fær eina nýggja brúgv, siga tit mær kanska frá.

Sveinur er eisini logandi gittarnørd, og hann ynskir tykkum hepna hond við tiltakinum og savninum.

Eg bjóðaði honum at koma heim úr Danmark til tiltakið, men tað lá ikki fyri, tí hann leggur nú síðstu hond á sítt universitetsspesiali. Í stuttum snýr tað seg um, hvussu gittarspælarar liva sítt lív gjøgnum gittaran, sum var gittarin ein sosial vera, sum man kann hava eina menniskjaliga relatión til!! Sig so tað – gittarnørdarí á hægsta vísindaliga støði.

Ná, men tit - stóra takk fyri, at eg varð boðin við her í dag. Takk fyri íblásturin - og góða eydnu við tiltakinum og við innsavningini til Rocksavnið.

Og lat meg endiliga frætta, um nakar liggur inni við hasi Høffner-brúnni.

Takk fyri.

Myndirnar hevur Rókur Heinesen tikið.

Rigmor Dam bjóðar vælkomin til dialogfund millum Føroyar, Grønland og Áland um vaksmannaútbúgving.

Godmorgen og velkommen til dagens dialogmøde om NVLs målsætning om at “Fremme udvikling og implementering af strategier for livslang læring og kompetenceudvikling inden for ulige områder af voksenlæring i de nordiske landene”.

I går var der et seminar om vejledning og ikt. Programmet var spændende og relevant for os som færinger, og jeg håber og forventer, at dagens diskussioner også vil være udfordrende og udviklende.

Som jeg sagde i velkomsttalen i går, så har det stor betydning for os på Færøerne, at vi får inspiration udefra, og at vi udvikler vore uddannelsessystemer –  herunder også vejledningen –  i dialog og ideudveksling med vores nordiske naboer, inklusiv Skotland. Dette giver os et bedre perspektiv og et mere solidt grundlag at arbejde ud fra. Jeg regner med at I har det på samme måde i Grønland og på Åland.

Målet med mødet i dag er bl.a. at skabe fælles retningslinjer for samarbejde og videre udviklingsarbejde i de selvstyrende landene indenfor NVL inden for temaet om at udvikling og strategier for livslang læring og kompetenceudvikling.

På Færøerne er vi godt i gang med at forberede en overordnet ramme for voksenuddannelse, og denne skal bl.a. omfatte livslang vejledning. Vi fik en lov om validering i 2014, og i øjeblikket udfærdiger en arbejdsudvalg en betænkning, der skal være klar til efteråret. Dagens rundbordsdiskussion om, hvorfor vejledningspolitik er betydningsfuld, og hvordan kan LLV bidrage til livslang læring, validering, inklusion og kompetenceudvikling på arbejdsmarkedet, vil derfor uden tvivl være af stor relevans for os.

Voksenundervisning har stor betydning for arbejdsmarkedet og for borgernes trivsel og velfærd. Uddannelse og kompetenceudvikling påvirker den enkeltes muligheder for at deltage i arbejdsmarkedet og i samfundet generelt. Arbejdsmarkedet og samfundet får også stor nytte af, at borgere har mulighed for videreuddannelse, omskoling og livslang læring.

Spørgsmålet om voksenuddannelse er mere omfattende og kompleks end de almindelige ungdomsuddannelser, og derfor må de relevante myndigheder løfte opgaven sammen med arbejdsmarkedets parter. Det er vigtigt, at vi samarbejder, har fælles kurs og klare, smidige rammer, således at vores borgere får de bedste betingelser for livslang læring.

Jeg vil derfor ønske jer en god dialog i dag.

Tak.

God morgen og hjertelig velkommen til denne konference om vejledning og ikt.

Først vil jeg som kultur- og undervisningsminister gerne takke organisatorerne og give en særlig velkomsthilsen til vores udenlandske forelæsere og gæster.

Det har stor betydning at vi får inspiration udefra, og at vi udvikler vore egne uddannelsessystemer –  herunder også vejledningen –  i dialog og ideudveksling med vores nordiske naboer, inklusiv Skotland. Det giver os et bedre perspektiv og et mere solidt grundlag.

Nuværende regering har i sin koalitionsaftale sagt, at “vores uddannelsespolitik bygger på idéen om livslang læring.” Derfor satte vi os som mål at forberede en overordnet ramme for voksenuddannelse, som skal omfatte bl.a. livslang vejledning, validering, kompetenceudvikling og efteruddannelse. Dette arbejde er godt på vej, og arbejdsudvalget forventes at komme med en betænkning til efteråret.

Livslang vejledning er altså tænkt ind som en integreret del af vores voksenuddannelsespolitik. Vejledningen er en nøglefunktion i uddannelsesmæssig helhedstænkning, og derfor skal ideen om livslang vejledning også ses igen i andre undervisningsområder. Vi ønsker at skabe muligheder og strukturer for læring for alle i et livslangt perspektiv, og det gælder for alle former for læring og for alle aldersgrupper.

På Færøerne får eleverne fra 6. – 10. klasse vejledning i henhold til det obligatoriske undervisningsemne uddannelses- og erhvervsorientering. Vejlederen skal med udgangspunkt i bekendtgørelsen om skolevejledning bl.a. rådgive eleverne omkring uddannelses- og erhvervsvalg, arbejdsmarked, uddannelsessystemet og at udfærdige uddannelses- og virksomhedsplan for den enkelte elev, hvor der lægges vægt på den enkeltes interesser, kompetencer og arbejde for at gennemføre og nå planlage mål i henhold til uddannelse og erhvervsvalg.

I gymnasierne skal gennemførsels-vejledningen styrke elevens kompetencer til selvstændigt arbejde og gøre ham bevidst om læringsmetoder, egen læring, læringsbehov og krav for at gennemføre en ungdomsuddannelse. Ud over gennemførsels-vejledning skal der gives vejledning med henblik på sociale, personlige og økonomiske udfordringer, og desuden er der fællesvejledning, der blandt andet varetager arbejds- og studiemuligheder efter gymnasiet og i særdeleshed optagelsesmuligheder og optagelseskrav i til fortsatte studier.

Det nuværende landsstyre har sat sig som mål at udvikle vejledningen og at etablere en struktur, hvor der bygges bro mellem folkeskole og ungdomsuddannelserne over hele landet. Vi har fået læreplaner fra førskole til slutningen af ungdomsuddannelserne, og målet er, at også vejledningen i folkeskolen og i de gymnasiale og erhvervsmæssige uddannelser skal koordineres bedre.

I sommer bliver det første hold på masteruddannelsen i vejledning færdige på det færøske universitet. Uddannelsen blev sat i værk af forhenværende regering, og den har uden tvivl haft betydning for den vedvarende opmærksomhed omkring udvikling af den færøske vejledning.  Dagens seminar er et eksempel på dette.

Desuden er vejledning blevet opprioriteret i både folkeskolen og på gymnasiet, og der er generelt større opmærksomhed omkring den livslange vejledning og overgangene mellem skoler og mellem skoler og erhvervsliv. Men vores mål er, at dette skal koordineres endnu bedre. Og det vil være interessant at se, hvordan IKT kan være et led i det arbejde.

Jeg vil derfor ønske jer alle en god konference, og jeg glæder mig at se hvilke spor dagens program vil sætte i jeres daglige virke og i ministeriets arbejde med at skabe rammer for livslang vejledning for alle, både nær og fjern, både unge og ældre.

Tak.

(Myndin: Rigmor Dam, landsstýriskvinna í mentamálum, saman við Róu Midjord, forkvinnu í Sinnisbata, og Lauru Apol, aðalskrivara í felagnum.)

35 ár er eingin aldur, men tað er í grundini fantastiskt, at vit hava eitt føroyskt felag, sum í 35 ár hevur arbeitt fyri at bøta um korini hjá teimum við sálarligum avbjóðingum og virka fyri tolsemi og betri fatan av menniskjum, sum hava sálarligar avbjóðingar. Nógvur framburður er hendur síðan 1982. Tíbetur. Men nógv er framvegis eftir at gera, og nýggjar avbjóðingar eru lagdar afturat.

Hjartaliga til lukku við teimum 35 árunum. Eg ivist ikki í, at stovnanin kveikti vón hjá mongum, og vit kunnu í dag staðfesta, at tit hava gjørt mun. Tit hava varpað ljós á støður og veruleikar, sum lógu fjald í tøgn. Við tykkara nógvu átøkum hava tit kunna almenningin um, hvussu tað er at hava sinnisligar trupulleikar. Tit hava rópt varskó, og tit hava syrgt fyri, at politikkarar, fakfólk og umsiting altíð mugu halda seg árvaknan.

Við seinasta herrópinum ”tað er OK ikki at vera OK” hava tit givið fólki við sálarligum líðingum og avvarðandi teirra ein pall at varpa ljós á sálarlíðing og hvussu til ber at liva við hesum í gerandisdegnum. At alsamt fleiri trína fram, eru opin og vísa á vegir at liva við sálarligum avbjóðingum er gott og mennandi. Takk fyri hetta stóra arbeiðið.

Fyri tveimum mánaðum síðani var norðurlendskur toppfundur og ráðstevna um sálarheilsu millum ung, har ráðharrar í menta-, almanna- og heilsumálum úr øllum Norðurlondum hittust at umrøða tvørgeira samstarv. Niðurstøðurnar á fundinum vóru greiðar: Neyðugt er við tvørgeiraligum samstarvi serliga millum serliga Almanna-, Heilsu- og Menta-/Skúlamálaráð, innsatsurin skal vera so tíðliga sum møguligt, og neyðugt er at seta inn alment. Staðfest var eisini, at innklusjón er sálarheilsufremjandi, og at átøk eiga av vera granskingargrundað.

Í Føroyum er tvørgeiraligur arbeiðsbólkur fyri stuttum settur at gera heildarætlan fyri psykiatriska øki í Føroyum. Hetta arbeiðið skal vera liðugt í heyst, og eg vóni og vænti, at munagóð átøk verða sett í verk í kjalarvørrinum av hesum arbeiði.

Samstundis sum vit síggja framgongd á nógvum økjum, so er veruleikin tíverri eisini tann, at okkara ungu eru undir trýsti sum ongantíð fyrr. Vit krevja, at tey skulu fáa góð próvtøl, vit vilja hava, at tey taka eina útbúgving, og vit vænta, at tey gera alt hetta skjótt og effektivt. Og okkara ungu eru eisini dugnalig. Tey eru ábyrgdarfull, og tey eru ambitiøs. Men nær geva vit teimum tíð at hugsa og droyma, nær geva vit teimum møguleikar at festa røtur, og nær geva vit teimum rúmd til uppreistur?

Eg standi her sum landsstýriskvinna, og eg umboði bæði meg sjálva og landsstýriskvinnurnar í almannamálum og heilsumálum. Eg umboði eina skipan. Skipanir kunnu hava sín egna logikk, men tað er altavgerandi, at vit áhaldandi minna hvønn annan á, at skipanirnar eru til fyri menniskjuni og ikki øvut. Vit hugsa sjáldan um, hvussu væl vit duga at laga okkum. Vit vilja hoyra til, vit vilja passa inn, og tá samfelagið leggur dent á einsrættaði krøv og málstýring, so er tað tað, sum vit – og ikki minst tey ungu – taka til sín og laga seg eftir.

Men lívið er ikki so einfalt, at tú kanst terpa teg til tað.  Lívið kann ikki mátast og vigast, tað má livast. Ein donsk kanning vísti fyri kortum, at talið á ungum millum 15 og 19 ár, sum stríðast við tunglyndi, er trífaldað síðan ár 2000. Vit hava ikki hagtøl, men tað er nógv sum bendir á, at gongdin hevur verið tann sama hjá okkum. Tí fegnist eg um, at innkomni peningurin frá konsertini í kvøld fer til arbeiðið at seta á stovn eitt nýtt ráðgevingartilboð at fyribyrgja sálarheilsutrupulleikar hjá ungum. Aftur her vísir Sinnisbati, at tit eru frammanfyri – ella  rættari, at tit eru mitt í samtíðarveruleikanum.

Tey ungu vaksa upp í einum kunningarfloymdum heimi, og tey spyrja: Hvør eri eg í øllum hesum?  Vit fáa ikki broytt tøkniliga veruleikan, vit fáa ikki steðga tíðini. Men vit mugu hjálpa teimum ungu at sigla um skerini, og vit mugu  minna hvønn annan á tey grundleggjandi virði vit hava í samanhaldinum, samhaldsfestinum og fólkaræðisliga frælsinum.

Leggja vit einans dent á búskaparligan vøkstur, persónligan vinning og útvortis framgongd, so svíkja vit bæði okkum sjálv og okkara framtíð. Tað góða lívið er ikki bara, at vit megna at fungera í gerandisligu mylluni. Tað góða lívið er eisini at kunna dvølja við tey smáu tingini og at kunna klíva upp á hægstu hugsanir. Og tað góða lívið er ikki minst í samveruni við onnur, í felagsskapinum.

Enn einaferð: Hjartaliga til lukku, Sinnisbati.

Takk fyri at eg fekk høvi at bera tykkum eina heilsan á degnum.

Góðu luttakarar, góðu gestir og góðu fyrireikarar

Lesing er lykil til vitan, og atgongd til skrivaða orðið er grundarsteinur í fólkaræðinum og okkara virkna luti sum borgarar. Tí gleðist eg um spennandi skránna og stóru luttøkuna í dag.

Vit skulu fylgja við, vit skulu gera okkum dælt av nýggjastu granskingini, og eg vóni og vænti, at ráðstevnan í dag hevur kveikt hugsanir og gróðursett vitan, sum fara at síggjast aftur í gerandisdegnum hjá okkum øllum.

Eg gleðist eisini um ta framgongd, sum hevur verið á orðblindaøkinum seinastu árini. Millum framstigini, sum eru gjørd, vil eg fyrst nevna føroysku teldutaluna, sum hevur verið virkin síðan 2013. Grunnurin Føroysk teldutala hevur ment teldutaluna, og hvønn dag fær ein rúgva av fólki Honnu og Hanus at lesa tekst fyri seg. Í 2013 gjørdi Mentamálaráðið av at stuðla verkætlanini við einari millión krónum, og í samband við at fáa taluna inn á øll tól og allar pallar og framhaldandi at menna taluna, hevur Mentamálaráðið nú eisini játtað at stuðla verkætlanini við 200.000 kr. árliga.

Síðan fyrstu PISA kanningarnar í 2006 er nógv sett inn at styrkja málmenningina og fyrstu lesingina. Á dagstovnaøkinum er sokallaða Trastilfarið gjørt til eygleiðing av málsligu menningini hjá børnum, og annað tilfar er eisini komið. Tímajáttanin til innskúlingina er munandi økt, umframt at serlig skipan við tvílæraraskipan er fyrstu skúlaárini.  Allir lærarar í Føroyum hava harumframt verið á skeið í fakligari lesing, og eitt stórt arbeiði er gjørt fyri at menna tilfar til innskúlingina.

Ein týðandi liður í menningini er skipanin við føreikastovum, sum eru í øllum skúlum. Frá næsta skúlaári verða hesar førleikastovur enn betur samskipaðar og styrktar. Í førleikastovunum eru á lesiøkinum lesivegleiðarar og orðblindalærarar, ið dagliga saman við lærarum kunnu kanna og fyribyrgja umframt at skipa góðar lærutilgongdir, so at alsamt færri børn fáa lesitrupulleikar. Umframt lesivegleiðarar og orðblindnislærarar virka eisini serlærarar á hesum økinum. Hugsanin er, at manningin í førleikastovunum kann tryggja eina sterka og breiða fakliga nærveru í skúlunum, so at tiltøk skjótt kunnu verða sett í verk og samskipað.

Mentamálaráðið játtar á leið átta milliónir krónur til førleikastovurnar næsta skúlaár, harav tríggjar milliónir eru oyramerktar til lesivegleiðing og orðblindni.  Fyri at kunna staðfesta lesitrupulleikar og møgulig tekin um orðblindni so tíðliga sum møguligt, eru lesikanningar settar í verk í 1., 2., 3. og 4. flokki umframt at orðblindakanning er komin til 3. flokk. Og til næsta skúlaár koma lesikanningar og annað tilfar til innskúlingina. Hetta er sonevnda Súlutilfarið, sum er sera væl dámt og nógv brúkt. Mentamálaráðið stuðlar eisini hesi verkætlan, sum vit vænta okkum nógv av. Og fyri at tryggja, at lærarar eru klárir at taka ímóti hesum kanningum, er ætlanin at skipa fyri skeiðum.

Tað hevur eisini havt stóran týdning, at vit útbúgva lesivegleiðarar og orðblindalærarar. Tað fyrsta holdið við lesivegleiðarum fingu prógv í 2010, og síðan eru  tvey hold av orðblindalærararum útbúnir  í orðblindni. Uppgávan hjá lesivegleiðarunum er at styrkja og menna lesi- og skriviførleikan hjá øllum næmingum, at kveikja lesihugin og tryggja eina miðvísa lesitilgongd. Orðblindalærarar eru útbúnir, so at til ber so tíðliga sum gjørligt at staðfesta orðblindni og bøta um støðuna við miðvísum átøkum. Seinastu árini eru orðblindnalærarar eisini útbúnir og settir í miðnámsskúlum. Sostatt er støða, at vit í dag hava orðblindalærarar bæði í fólka-, vinnu- og miðnámsskúlum og innan frítíðarundirvísingina. Serlig skipan er gjørd fyri vaksin, sum eru orðblind, har landið er býtt upp í 7 øki, har orðblindaundirvísing verður boðin.

Hóast stór tøk eru tikin á lesiøkinum, og nógvir lærarar hava tikið serúbúgvingar og nú manna sterkar førleikastovur, er eingin ivi um, at Mentamálaráðið eisini í framtíðin alsamt má skipa fyri eftirútbúgvingum á hesum økinum.

Arbeitt verður í løtuni við at gera regluverk um førleikastovur og at allýsa arbeiðsuppgávur hjá fakbólkum, m.ø. orðblindalærarum.

Sum landsstýriskvinna havi eg eisini valt at seta fokus á málmenningarøkið við serligum atliti at børnum undir skúlaaldur. Fyrsti hugaroksfundur var í hesi vikuni, og eg gleði meg at síggja úrslitini av tí arbeiðnum.

Samskiftisøkið herundir lesi- og skriviøkið og eisini orðblindaøkið er seinastu árini broytt við rúkandi ferð. Eg haldi meg hóma – kanska serliga eftir hesa ráðstevnuna – at vit hava fakligan áhuga, vit hava vitan, tilfar og tøkni. Og hóast fleiri okkara kundu hugsað okkum upp aftur hægri játtan, so er hon nógv økt seinastu árini. Tíðin er tí  kanska búgvin til, at vit fara at hyggja at sjálvari skipanini og samskipanini, so tilfeingið verður gagnnýtt á bestan hátt. Í hesum sambandi eigur leikluturin hjá Sernámi at vera endurskoðaður.

Enn einaferð takk til fyrireikararnar og luttakararnar á Orðblindnisráðstevnuni 2017.

Latið okkum halda fram at stríðast fyri, at allir okkara borgarar fáa líka góða atgongd til tað ríkidømi, sum liggur í skrivaða orðinum. Og latið okkum halda fram at menna møguleikar, so øll fáa somu atgongd til tað samskifti, sum upprunaliga ofta bara er á skrift.

Takk fyri!

Góðu luttakarar, vælkomin á hugaroksfund um málmenning hjá børnum í barnagarðsaldri.

Takk fyri, at tit vísa hesum týdningarmikla evni áhuga, og takk fyri at tit vilja vera við til at menna hetta økið.

Málsliga menningin hjá børnum liggur hjarta mínum nær, og fundurin í dag skal síggjast sum eitt ávegis stig ímóti ítøkiligum átøkum at styrkja málmenningina hjá børnum undir skúlaaldur í Føroyum. Umleið 90 prosent av okkara børnum eru á dagstovni ella í dagrøkt frá tvey ára aldri, men tá vit í fyrstu syftu seta sjóneykuna á børn undir skúlaaldur, hugsa vit um eina heildarætlan fyri øll børn og ikki bara tíðina, tey eru í dagstovni ella forskúla.

Samgongan millum Javnaðarflokkin, Tjóðveldi og Framsókn hevur sett málmenningina á skrá í okkara ætlanum at menna dagstovnaøkið og geva tí uppiborna rúmd og tign. Spurningurin um málsliga menning hevur leingi ligið mær á sinni, og tá eg sat í andstøðu, legði eg uppskot fyri Løgtingið um at fáa eina heildarætlan fyri, hvussu vit stimbra málsligu menning barnanna. Sitandi samgonga ætlar at meira tíð skal setast av til námsfrøðiligt virksemi, at námsfrøðiliga granskingin skal styrkjast, og at eitt dagstovnaráð skal seta í verk tiltøk, sum m.a. skulu styrkja um málsligu menningina hjá børnum.

Russiski sálarfrøðingurin Vygotsky, sum livdi frá 1896 til 1934, og sum er høgt í metum innan norðurlendska námsfrøði, segði, at málið er sjálv sálin í menniskjanum, og málmenning er ein liður, ja, ein treyt fyri sosialu-, kensluligu,- og fatanarligu menning barnsins. Og okkara egni námsfrøðiligi granskari, Karolina Matras, hevur víst á, at tørvur er á miðvísari málsligari menning av føroyskum børnum, at førleikamenning eigur at fara fram úti á øllum stovnum, og at tvímælt børn, útlendsk børn og útisetabørn eisini eiga at fáa skipað málmenningartilboð.

Málsliga menningin styrkir ikki bara einstaka barnið, men eisini okkum sum samfelag, tí tað er í málinum, at vit mennast sum einstaklingar, sum borgarar í felagsskapi og sum samfelag sum heild. Málið og málsligt margfeldni er eitt tað fremsta fólkaræðisliga amboðið, tí málið gevur okkum evnini at reflektera, argumentera, analysera og konkludera, og gjøgnum málið skapa vit okkara egna og okkara felags fatan av veruleikanum. Eitt væl upplýst og útbúgvið fólk er fortreytin fyri einum vælvirkandi fólkaræði og einum framkomnum samfelag.

Eitt tað fyrsta eg gjørdi sum landsstýriskvinna var at skriva undir námsfrøðiligu stevnumiðini, og sambært teimum skulu dagstovnar byggja sítt virksemi á fólkaræði og altíð virka til frama fyri barnsins besta. Børnini skulu fáa møguleikar at vera virknir luttakarar í einum fólkaræðisligum samfelag, og tey skulu hava fjølbroyttar møguleikar at skapa sítt egna lív í samstarvi við onnur. Børn skulu sleppa at menna sítt mál við at hoyra søgur, gera søgur, við at syngja, kvøða, ríma og yrkja, og við at seta grundleggjandi spurningar og samskifta um ymiskar møguleikar og loysnir.

Fyrsta fortreytin fyri at stimbra málið er at hava nakað at tosa um, og tað er gerandissamrøðan, sum hevur mest at siga. Børn mugu fáa nógvar møguleikar at gera royndir og kanna sítt umhvørvi. Kreativitetur og málslig menning hanga neyvt saman, og avbjóðingin hjá námsfrøðingum er at ansa eftir, at vit lata upp fyri kreativari hugsan.

Vit skulu spyrja opið og undrandi, vit skulu spyrja, so barnið fær møguleika veruliga at koma til orðanna.

Tað hevur verið frammi, at nógvir lærarar uppliva, at sjey ára gomul koma í skúla við lítlari og ongari orðanøgd. Ein avbjóðing er, at dagstovnar eru ymiskir. Nakrir hava skipaða málmenning, aðrir ikki. Øll børn í landinum eiga at fáa dygdargóð tilboð, tá ið umræður málsliga menning í dagstovni. Vert er eisini at hava í huga, at við at stimbra málsligu menning barnanna kunnu vit royna at koma føroysku tøgnmentanini til lívs. Sostatt skulu børn og øll onnur eggjast til at seta orð á, eisini kenslur, tabu og tað, sum nívir.

Pinkubørn lagra orðatilfeingið í natúrligum spæli við onnur og við samspæli við vaksin. Tí er umráðandi, at foreldur tíðliga fáa vegleiðing í málmenning hjá børnum, eins og foreldur fáa vegleiðing í aðrari menning hjá børnum, eitt nú tá ið tey eru í samband við Gigni og lækna. Verða børn ikki stimbrað málsliga sum smábørn, tekur tað langa tíð at innheinta, og tí skal setast inn tíðliga, eitt nú kann heilsusystirin fáa stóran leiklut fyrstu tíðina.

At hetta tilboð ikki er regluligt kring alt landið er í sjálvum sær ein onnur avbjóðing.

Tá ið vit tosa um málmenning, er talan sjálvandi ikki um at fáa børnini at tosa eitt ávíst “korrekt” føroyskt mál, men at stimbra málsliga førningin, persónliga móðurmálið og fjølbroytni sum heild. Tí tað skerst ikki burtur, at títt persónliga móðurmál liggur tær hjartanum næst, ja, tað er hjartamálið, sum nemir hjartastreingir. Hetta leggja vit einamest til merkis, tá ið vit skulu siga okkara hjartans meining á fremmandamáli – tá eru vit mangan skerdir fuglar.

Móðurmálið er samleikaskapandi. Umráðandi er, at børnini møta føroyskum máli í gerandisdegnum í spæli, í miðlum, á stovni/skúla, í frítíðartilboðum og heima við hús. Føroyar er lítið máløkið. Skulu føroysk børn hava tilfar á føroyskum, mugu vit raðfesta tað. Eingin annar fer at gera tað fyri okkum, og tí mugu vit sum samfelag stuðla framleiðslu og útbreiðslu av føroyskt mæltum tilfari til børn.

Tá eg legði uppskot fram í andstøðu, snúði ein partur seg um at stovna eina serstaka málpulju, har fólk kunnu søkja um stuðul til tiltøk og átøk og til framleiðslu av tilfari, sum hevur til endamáls at stimbra málsligu menning barnanna. Og sum landsstýriskvinna havi eg gjørt av, at ein partur av stuðulspengunum frá ítróttarveddingini, sum Mentamálaráðið umsitur, verður raðfest til verkætlanir og tiltøk, ið hava við málmenning hjá børnum og ungum at gera.

Tit eru í dag komin saman til ein hugaroksfund, sum skal leggja lunnar undir málmenningararbeiði, og eg havi hug at enda við nøkrum spurningum, sum eg fari at biðja tykkum hava við í huganum, tá ið tit viðgera hetta evnið gjøllari:

- Hvussu tryggja vit, at børn á dagstovnum kring alt landið fáa nøktandi málsliga stimbran?

- Hvussu styrkja vit málsligu førleikarnar hjá teimum, sum arbeiða við børnum?

- Hvussu kunnu vit stuðla foreldrunum í at menna málsligu førleikar barnanna?

- Hvørji málslig tilboð kunnu vit bjóða útisetabørnum, tvímæltum børnum og børnum hjá tilflytarum?

- Hvussu styrkja vit tilboðini til børn í útvarpi, sjónvarpi og á netinum?

Við hesum spurningum fari eg at ynskja tykkum ein góðan og fakliga kveikjandi dag.

Eg gleði meg at frætta, hvat spyrst burturúr.

Enn einaferð, takk fyri at tit eru komin higar í dag.

Takk fyri.

Dear international guests

Dear conference participants

Dear writers, scholars and audience

Welcome to this interesting conference on islands and literature.

Welcome to The Tower at the End of the World.

Welcome to the land of William Heinesen

In the Faroe Islands we all know William Heinesen’s quote from the novel The Lost Musicians where he compares the small island community with a grain of sand:

“The tiny rocky shore is to the vast ocean just about the same as a grain of sand to the floor of a dance hall. But seen beneath a magnifying glass, this grain of sand is nevertheless a whole world with mountains and valleys, sounds and fjords and houses with small people.”

Throughout his literary career William Heinesen had a unique gift to put into words the experience of living at the edge of existence. The stars of the universe and the undercurrents of society - both are always present in Heinesen’s islands and in Heinesens’s literature. And according to William Heinesen, island people - people living on a grain of sand - are as close to cosmos as they are to the rest of the world.

It shouldn’t surprise us, therefore, that islands and literature are longstanding friends. From Homer’s Odyssey, Shakespeare’s The Tempest and Defoe’s Robinson Crusoe to Virginia Woolf’s To the Lighthouse, Derek Walcott’s Omeros and the novels of our own William Heinesen - not to mention some of the outstanding works by the writers present here today.

As the Faroese minister of culture it is with both pride and gratitude that I welcome the 11 foreign writers and 11 guest scholars along with our own writer, Carl Jóhan Jensen, and our scholars Malan Marnersdóttir, Bergur Djurhuus Hansen and Bergur Rønne Moberg.

We look forward to hearing what happens when the world of islands comes together on this tiny Faroese grain of sand.

You represent more than 20 different countries or island communities, and even though you share the island experience with its mythmaking and its closeness to cosmos, you also come from very different communities and represent different cultures, so I am sure that sparks will fly and waves will break in your sessions on place, memory, language and power.

We often talk of the isolation of islands, but just as the sea connected islands to mainlands in the olden days, today globalization and communication technology connects us in more ways than we are often aware of. And for us in the Faroe Islands this conference is a hopeful sign of new connections and new channels of inspiration.

Thank you, dear writers and scholars, for enriching us with your writings and your research.

Thank you, conference organizers, for choosing Tórshavn as your venue.

I wish you an inspiring conference and hope that you enjoy your stay in the Faroe Islands.

Thank you.

Forseti Íslands

Kæri rektor

Ærede forsamling

Kæru íslendingar

Í dag, sumardagin fyrsta, er det  en stor glæde for mig, at stå her som officiel repræsentant for Færøerne ved åbningen af Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur, Sprogets Hus.

Hjertelig tak for invitationen.

Netop i dag, den 20. april, for syv år siden, vedtog det færøske lagting, Føroya Løgting, at man ville støtte det store og spændende islandske sprogprojekt med et rimeligt beløb.

Også færøsk erhvervsliv støttede med et tilsvarende beløb.

Dette er kun et lille, men vigtigt, eksempel på det store samarbejde og venskab, som færinger og islændinge har havt gennem århundreder.

Ligesom i Hávamál, som min egen oldefar Rasmus Rasmussen forresten oversatte til færøsk i 1945, påpegede jeres egen Jón Helgason et færøsk ordsprog i vers 41: ‘Tjeneste og Gjentjeneste holder længst venskab’. Så de tætte forbindelser var nok også til stede dengang i 800-tallet.

Det er så ofte før bekræftet, at der er intet som sprogforståelse, som på tværs af grænser, kan føre folkene sammen. Og der er intet som sproglige misforståelser, der kan splitte folkene ad.

Derfor skal vi dyrke de nordiske nabosprog intenst, og selvfølgelig også så mange andre sprog som overhovedet muligt.

Gennem modersmålet får vi selve livets hjerterytme forærende, kimen til vor inderste selv. Som fremmede er vi stækkede fugle, der aldrig får sus under vingerne. Fodres vi derimod med nærende ordfrø, kan vi svæve blandt folk, som sande verdensborgere.

Kære venner.

Det er mig en stor ære at deltage her i dag, og at glædes sammen med vores nære venner og naboer, nu I indvier jeres eget ‘Sprogets Hus’.

Det har været en fornøjelse at følge tilblivelsen af ‘Sprogets Hus’ de sidste år. Jeg har ved adskillige lejligheder haft fornøjelsen af at høre nyt om projektet, sidst da ærede fru Vígdis Finnbogadóttir besøgte os på Færøerne sammen med jeres sprudlende sprogsjæl, Auður Hauksdóttir.

Jeg vil i dagens anledning overrække jer en gave fra Færøernes landsstyre, som består af tre sammenhængende kunstværker af den anerkendte færøske kunstner, Bárður Jákupsson.

Kæru íslendingar!

Vi er stolte af jer. Vi er trygge ved at ha’ jer som vores naboer, og vi gør os klart, at jeres store indsats for et lille sprogområde er uhyre vigtig, også for vores eget sprog, det færøske.

Vi vil gøre vores allerbedste for at lette om den sproglige forståelse, således at vi altid kan forstå hinanden, uanset om det handler om kultur, natur, samfundsmæssige forhold, fiskekvoter eller ganske almindelige forelskelser mellem to, der har hinanden kær.

‘Tjeneste og Gjentjeneste holder længst venskab’.

Hjartaliga til lukku!  

Gleðilega hátíð!

Rigmor Dam, landsstýriskvinna í mentamálum saman við Auði Hauksdóttur, professara, og Vigdísi Finnbogadóttur, fyrrverandi forseta Íslands.

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, tá hon setti aðalfund Føroya Lærarafelags 2017 í Skúlanum við Løgmannabreyt tann 25. mars 2017

Frá jarðarkringi fram við sjeynda garð’
eg fór, og hátt meg Sáturns tróna bar;
og manga fløkju greiddi ferðin mær,
men ikki tað, ið mannalívið var.

Soleiðis hugleiðir persiska skaldið og stjørnufrøðingurin Omar Khayyám (1048–1131) um mannalívið í longu yrking sínari “Rubaijat”, sum Rikard Long so meistarliga týddi nøkur ørinidi úr í 1913, við yvirskriftini “Úr Rubaijat”.

Vit kunnu skúla okkum so nógv vit vilja, men um vit so koma heilt út um sjeynda garð og verða borin hátt av Sáturns trónu, so megna vit framvegis ikki í dag at loysa ta stóru fløkju – ella gátu – sum mannalívið er.

Góðan morgun øll somul.

Góðu lærarar, leiðslur og nevnd Føroya Lærarafelags. Takk fyri innbjóðingina og høvið at bera tykkum eina heilsan á aðalfundinum í dag.

Heild heldur enn petti

Skúlin er gylti hornasteinurin í demokratiska vælferðarsamfelagnum. Tað er í skúlanum, at vit gerast samfelagsborgarar og heimsborgarar.

Tí má skúlin síggja tað heila menniskjað, og vit sum samfelagð mugu síggja læringina í síni heild.

Lyklaorðið er burðardyggleiki í øllum lutum.

Samfelagsliga hava vit í alt ov langa tíð hildið, at vit kunnu petta alt sundur, at vit t.d. bara kunnu hyggja at búskaparvøkstri uttan samstundis at hyggja at umhvørvisligu og sosialu fylgjunum. Men vit mugu hugsa í heildum og sambondum, vit mugu síggja samfelagið, ikki bara okkara egnu spegilsmynd. Hetta krevur meira enn paratvitan og førleikar, sum kunnu mátast og vigast. Hetta krevur, at vit duga at hugsa og handla sjálvstøðugt, kritiskt, konstruktivt og reflekterandi.

At geva pisuni røtur

Tað er ein løgin tíð, vit liva í. Ein rembingartíð, ein skiftistíð. Tað, sum var gott og satt í gjár, er kanska nakað heilt annað í dag.

Tað er henda globaliseraða, kompleksa og marknaðarstýrda veruleika, okkara ungu skulu finna eina meining í – sína lívmeining!

Longu í 1962 hevði William Heinesen eina lýsing av samfelagsgongdini, sum tíverri ikki er vorðin minni aktuel. Yrkingin “Verdens undergang” byrjar soleiðis:

Ganske almindelig torsdagsaften i London.

Lysreklamer tændes og slukkes over regnvåd asfalt.

De samme insipide tegn gentager sig uophørligt

Som på sindssyges tegninger.

Lysavisen ruller bestandig samme bånd.

Verden regeres demokratisk efter storindustriens principper.

Fiskens koldsindige lov hævder sig stadig stolt i sin monumentale simpelhed:

De store æder de små.

Teir stóru eta teir smáu, fólkaræði og stórídnaðurin verða skipað eftir somu meginreglum, meðan hin einstaki er í vanda fyri at drukna í áhaldandi ljóslýsingum og ljóðavísum. Miðlar og marknaður, lið um lið. Soleiðis var tað longu fyri hálvari øld síðan, og tí tosaði William (í somu yrking) um at, “teknikken har nedbragt tidsfristen for kulterens definitive undergang.”

Í dag møta vit ikki bara øllum heiminum, tá vit fara til London, og vit verða ikki bara bumbað við lýsingum og óendaligum tíðindum, tá vit fara út á gøtuna ella út á netið. Nei, okkara ungu eru longu mitt í hesum flótandi veruleika, hesum stríða streymi, tá tey vakna um morgunin og skrolla gjøgnum telefonskíggjan áðrenn kornflakes. Kompleksiteturin, marknaðurin, tann alternativi faktualiteturin og globaliseraði veruleikin eru so at siga flutt inn í okkum.

Hvør eri eg? Tykist vera størsti spurningurin.

Eri eg onkur ella ongin?

Fyri at kunna navigera trygt og finna leiðina fram, mugu vit kenna okkara útgangsstøði, okkara samleika. Bæði sum einstaklingur og partur av felagsskapinum. Hetta er tann førningin, vit skulu geva okkara ungu møguleika at ogna sær millum annað í skúlanum. Tann dygga barlastin, sum ger, at tey ikki verða drigin við, ella fara um koll av tilvildarligum vindum.

Tí má skúlin vera við til at grundfesta næmingarnar í søguligari, samfelagsligari og mentanarliga fatan og innlivan, sum ger tey mótstøðufør – ella ein kundi sagt før fyri at sálda og skikka at kunna velja til ella frá, tá ið tey til dømis møta antidemokratiskum rákum, postfaktuella tíðindafloyminum og fremmandagerandi tøkniligar tænastur.

Hvønn fólkaskúla ynskja vit

Vit eru øll samd um, at vit ynskja ein góðan fólkaskúla, men hvat er ein góður fólkaskúli, og hvussu skapa vit skúlan, sum mennir okkara børn til lívsins avbjóðingar? Bæði aktuella barnalívið og komandi vaksnalívið?

Hóast tey siga, at øll virðir eru upployst, at vit eru mentanarliga frísett, og at alt er relativt, so hava vit her í Norðurlondum framvegis hitt fagrasta spjaldramerkið av øllum – okkara fólkaræðið, sum er einasta vápnið ímóti vápnunum.

Tí skulu vit virka fyri, at okkara ungu ogna sær førleikar at taka avgerðir, og vera tilvitað um samfelagsviðurskifti og spælireglurnar í einum demokratiskum samfelag, at taka ábyrgd, at virka saman við øðrum, og at tey læra at seta orð á sínar dreymar, hugsanir og ætlanir.

Føgur orð, góð mál

Endamál fólkaskúlans er at búgva næmingarnir til innlivan, samavgerð, samábyrgd, rættindi og skyldur í einum fólkaræðisligum samfelag, Hetta eiga vit at hava sum mál í øllum virksemi skúlans og eisini ásetingina um, at undirvísing og gerandislív skúlans eigur at vera grundað á andsfrælsi, tollyndi, javnvirði og fólkaræði.

Hetta eru  ikki bara føgur orð, men høg mál, sum vit seta okkum í okkara felags arbeiði at skapa tann góða fólkaskúlan, har barnið undrast og mennist og verður heimsborgari.

Innlivan, samavgerð, samábyrgd, rættindi, skyldur, andsfrælsi, tollyndi, javnvirði og fólkaræði. Vit skuldu havt hesi hugtøk hangandi um hálsin, fest tey á køliskápshurðina, og vit skuldu mint hvønn annan á tey hvønn dag. Og eg fái hug at leggja afturat, at størst av hesum er fólkaræði.

Dannilsi í skúlanum

Vit hava seinastu árini lagt so stóran dent á alt, sum kann mátast, og vit hava sett tað ájavnt við góða ella vánaliga undirvísing. Næmingarnir skulu hava fakligar avbjóðingar, eingin ivi um tað. Teir skulu læra tabellir og bendingar, at greina og tulka, at stava og rokna, og at nýta síni mongu skapandi evni í flokkinum. Fakliga læringin kann tó ikki standa einsamøll.

Dannilsi, sum ikki letur set máta, er evnini at bera seg at millum onnur, at luttaka og vísa fyrilit og virðing fyri øðrum. Dannilsi er eisini at kenna tína søgu og mentan og títt stað í heiminum. Og dannilsi er at mennast sum eitt heilt menniskja við breiðari vitan, at gerast tilvitað um teg sjálva og onnur í samfelagnum, og at virða fólkaræðisligar mannagongdir og ymiskleikan í samfelagnum.

Er tað nóg mikið, at næmingarnir einvíst tráa eftir bestu próvtølunum, hvussu teir sleppa inn á bestu útbúgvingarnar ella fáa hægst lønta starvið? Nei, teir mugu kenna seg sum ein part av felagsskapinum, av vistskipanini, av samfelagnum, og av einum heimi í broyting. Teir skulu kenna seg sum onkur!

Fyri at náa hesum er umráðandi, at fólkaskúlin  er kveikjandi í sínum virksemi, og at tann námsfrøðiligi parturin í læringini hevur stórt pláss. Eg eri fullvís í, at hesa uppgávu megnar skúlin. Fortreytirnar eru, at lærarar og leiðsla hava umstøðurnar fyri fakligari og námsfrøðiligari menning bæði í einum fakligum umhvørvi, í sparring og eftirútbúgving.

Tíð at verða menniskja

Tit, lærarar, eru mergurin í øllum skúlaskapi. Góð læring krevur góðar lærarar, tí øll góð læring fer fram í einum relationellum sambandi við onnur menniskju.

Góð læring krevur eisini góða tíð, góð læring krevur frið, góð læring krevur endurtøkur og góð læring krevur djúphugsan. Og hetta verður lætt ein mangulvøra í dagsins samfelag, har málið tykist vera profitmaksimering í øllum liðum. Men vit mugu ikki gloyma tað dýrabara menniskjaliga sambandið. Tað tekur tíð at læra, og tað krevur fysiska samveru við onnur at dannast. Og tí er eisini hugaligt at síggja, hvussu skúlabókasavnið í alt fleiri skúlum letur dyrnar upp og er snúningsdepil fyri djúphugsan og læring.

Og so til politikkin

Góðu skúlafólk

Tað er ikki alt, sum kann teljast, sum telur, og tað er ikki alt, sum telur, sum kann teljast, skal Albert Einstein hava sagt. Hvørja ferð vit seta ítøkilig mál, sum kunnu mátast, er vandi fyri, at tíðin fer frá tí týdningarmikla relationella og kreativa, tí alment og demokratisk dannandi.

Tíverri hevur málstýringsregime verið ráðandi paradigme í fleiri ár, men tað tykist í løtuni sum at pendulið svingar inn aftur móti miðjuni, har størri javnvág er millum fak og dannilsi, hond og ond.

Vit hava eisini verið stýrd av hesum ráki, tá vit hava gjørt námsætlanir og próvtalsstigar, landsroyndir og PISA-kanningar, og heilt gjørt læringina til eina avrikskapping í staðin fyri eina dannandi millummenniskjaliga tilgongd.

Sum landsstýrisfólk í skúlamálum er mítt mál at føra ein skúlapolitikk, har vit ikki implementera fleiri mátitól og kappingarelementir, ella blint avrita loysnir úr eitt nú Danmark. Landsroyndir verða í løtuni endurskoðaðar, og úrslitini frá Pisa brúkt í námsfrøðiligari gransking. So fáa vit at síggja, um úrtøkan er alt stríðið vert.

Í samgonguskjalinum verður sagt, at farast skal frá eftirliti til álit í almennu skipanini. Tí arbeiði eg fyri at minka um alla óneyðuga skráseting og eftirlit, millum annað í mun til virksemisætlanirnar, har hvør minuttir í læraralívinum verður markaður og skrásettur við skúlaársbyrjan. Eftir mínum tykki er hetta ein leiðlsuuppgáva at leiða og fordeila arbeiðið, og ikki ein uppgáva fyri Mentamálaráðið. Men virksemisætlanin er sum eitt inngrógvið hár, tað skal eg viðganga, tí sjálvt Lærarafelagið tvíheldur nú um hesar áður so útskeldaðu virksemisætlanir. So tað tekur tíð at venda skútuni.

Men onkur framstig eru, treyðugt so. Eitt nú verður ikki longur krav at gera undirvísingargongdir í grunddeildini.

Førleikastovurnar eru mentar við tímum og fakligari ráðgeving í støddfrøði.

Og játtanin til orðblindalærar er uppnormerað, so teir hava sama tímatal sum lesivegleiðarar.

Í fylgiskjalinum til samgonguskjalið staðfestu vit, at“Miðvís og skipað førleikamenning og eftirútbúgving av leiðslum, lærarum og námsfrøðingum verða settar í verk.”

Sum liður í at førleikamenna skúlaleiðarar havi eg gjørt av at seta í verk eftirútbúgving í námsfrøðiligari leiðslu. Skúlaleiðslan skal ganga á odda í menningini av einstaka skúlanum, og tí skal útbúgvingin bæði veita leiðarum ástøðilig og verklig leiðsluamboð og styrkja námsfrøðiligu fatanina hjá leiðarum.

Í august byrja tey fyrstu á námsfrøðiligu leiðsluútbúgvingini, sum er ætlað sum eitt menningarátak í føroyska fólkaskúlanum, og er útbúgvingin í fyrsta umfari serliga ætlað teimum, sum hava leiðsluábyrgd í fólkaskúlanum ella fólk, sum kundu hugsast at farið tann vegin. Ætlanin er eisini at tryggja eina ávísa geografiska spjaðing, so at leiðslumenningin kemur øllum landinum til góðar.

Umsóknarfreist til nýggju útbúgvingina verður 15. mai, og um hálvan apríl verða nærri boð um umsókn løgd út á heimasíðuna hjá Setrinum. Tað verður bæði møguligt at taka diplom og ískoytisnám, og útbúgvingin verður bæði ástøðilig og knýtt at aktuellum avbjóðingum, sum leiðslurnar standa við. Henda verkætlan er sum sagt ein skúlamenningarverkætlan, og sum landsstýriskvinna á økinum gleði eg meg at síggja, hvussu útbúgvingin fer at síggjast aftur í skúlunum kring landið.

Ætlanir eru eisini um eftirútbúgving fyri KT-vørðir, skúlabókavørðir og svimjilærarar, umframt at vit í ár klekja bæði støddfrøðivegleiðarar og lestrarvegleiðarar, sum vit sjálvandi mugu finna tímar til í skúlanum eisini.

Hvør eri eg? Var spurningurin eg setti í áðni. Hetta er viðkomandi spurningur, ikki minst í dag, har nógv børn og ung hava ilt í lívinum. Tað er okkara ábyrgd sum vaksin at skapa karmar, so børnini kunnu trívast – bæði við sær sjálvum og saman við øðrum.

Í samgonguskjalinnum siga vit: “Samgongan tekur trupulleikar við trivnaði og happing á dagstovnum, í fólkaskúla og á miðnámi í størsta álvara og setir tiltøk í verk í hesum øki.”

Dannilsi, menning og læring – tað, ið fólkaskúlin skal snúgva seg um – hongur óloysiliga saman við trivnaði. Tí raðfesti eg menning innan trivnðarøkið høgt.

Við støði í kanningum frá 2007 og 2015 hava vit sett fleiri tiltøk í verk fyri at styrkja trivnaðin og basa happingini í skúlunum.

Samstundis sum skúlarnir í løtuni arbeiða miðvíst við tilfari og vitan frá teimum átøkum, sum hava verið seinastu tíðina, arbeiðir Mentamálaráðið við at gera námsætlan fyri trivnað í fólkaskúlanum. Henda verður vantandi tøk til skúlaársbyrjan komandi. Eisini er ætlanin at útvega trivnaðarkanningar, sum eru tøkar til skúlarnar at nýta til innanhýsis nýtslu í skúlunum.

Skúlarnir hava fingið útsett freistina at hava endurskoðaða trivnaðarætlan í tráð við endurskoðaðu fatanina av happing til oktober í ár. Í heyst verður eisini skipað fyri skeiði fyri AKT-lærarum um trivnaðarfremjandi arbeiði í skúlanum, og á heysti í 2018 verður landsumfatandi trivnaðarkanning millum fólkaskúlanæmingar.

Eitt annað mál, sum vit settu okkum í samgonguskjalinum var, at “Førleikarnir at skilja og luttaka í fólkaræðinum eiga at verða styrktir frá barnsbeini.”

Her hava vit sett í verk eina royndarskipan, har samfelagsfrøði verður kravd lærugrein í 7. til 9. flokki.

Byrjað verður í august í ár, tá allir 7. flokkar fáa undirvísing í samfelagsfrøði. Lærugreinin fevnir um trý høvuðsevni, búskap, sosiologi og politikk, sum hvørt aftur eru býtt í fýra undirevni.

Í 7. flokki verður serligur dentur lagdur á fólkaræði og á demokratisku luttøkuna. Hetta hongur væl saman við okkara ynski um at gera tey ungu til virknar demokratiskar borgarar, sum kenna síni rættindi og skyldur.

Nám ger í løtuni tilfar við støði í námsætlan, sum er gjørd til lærugreinina, og undirvísingarbókin til 7. flokk verður longu tøk, tá skúlin byrjar aftur eftir summarfrítíðina.

Samgongan setti sær eisini sum mál, at “einstøku skúlarnir fáa størri sjálvræði”. Og “skúlarnir kring landið verða skipaðir í hóskiligar samstarvseindir.” Hetta er eitt arbeiði, sum sjøtul er settur á, og sum verður viðgjørt breitt politiskt í einum fylgibólki.

Grundarlagið undir viðgerðini hava m.a. verið álitini um skúlabygnað og læriumstøður og um sernámsfrøðiliga økið innan fólkaskúlan. Harumframt hevur Fólkaskúlaráðið latið úr hondum tilmæli um 10. flokk, sum eisini er partur av viðgerðini.

Málsetningurin hjá landsstýrinum um,  at í “samráði við fakfólkið á skúlaøkinum, eigur fólkaskúlin at verða endurskoðaður bygnaðarliga viðvíkjandi lærugreinasamanseting og skipan av skúlaári” verður eisini partur av hesum arbeiðið. Í mai verða temadagar um hesi evni fyri politisku flokkunum, har vit viðgera evnið yvirskipað saman við fakfólki.

Góðu skúlafólk

Eg fari at enda hesa røðu og ynskja tykkum ein góðan aðalfund við einari heilsan frá stóra filosoffinum Immanuel Kant (1724–1804) sum segði tað so rámandi 600 ár aftan á Omar Khayyám: Tvey mál fylla mítt sinn við undran og hávirðing, tað er stjørnuhimmalin yvir mær og morallógin innií mær.

Tað er nógv, sum kann mátast og vigast, men ikki alt. Eitt av hesum er mannalívið. Tað gátuføra mannalívið. Tað skal livast.

Góðan aðalfund!

(Mynd: Birgir Kruse)

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, tá ið hon setti móðurmálsdagin í Løkshøll 25. mars 2017

Hjartamálið

Góðu tit øll, sum higar eru komin saman at fagna føroyska málinum!

Fyrst fari eg at takka fyrireikarunum fyri, at tit hava boðið mær inn i Løkshøll at seta Móðurmálsdagin 2017.

Vit hava øll okkara hjartamál. Landsstýriskvinnan hevur sítt, lærarin hevur sítt, sjómaðurin hevur sítt, listakvinnan hevur sítt, presturin hevur sítt, elektrikarin hevur sítt og barnið hevur sítt. Soleiðis kundu vit hildið fram.

Í dag hevði slóðbrótarin V.U. Hammershaimb fylt 198 ár. Tað eru ikki 198 dagar. Nógv er broytt hesi árini síðan 1819 – eisini føroyska málið.

“Norrøna mál! Ljóðliga kínir tú okkara sál,”

soleiðis yrkti Gudmund Bruun fyri gott og væl 100 árum síðan - í 1912. Og grein hevði hann í sínum máli.

---

Í ár hava fyrireikararnir av Móðurmálsdegnum sett yrkismál á skránna at viðgera her inni við Løkin.

Yrkismál er tað mál - orð og orðingar -, sum verður brúkt í einum yrki. Yrki er tá at fata breitt sum eitt fakøki. Siðbundið kenna vit tað t.d. innan bátasmíð, húsasmíð, handarbeiði, bjargarøkt, seyðahald, slakt o.s.fr., men eisini annað, sum hevur við náttúru at gera, t.d. plantur, fugl, fisk o.s.fr.

So hvørt sum lívsumstøðurnar broytast, og við tí eisini arbeiðsumstøðurnar, leggjast nýggj øki aftrat og fyri at kunna virka og mennast á teimum økjunum krevst, at vit hava eitt mál at brúka um tey.

Yrkismál knýtir seg at øllum, sum hevur við arbeiði og serítriv at gera, eisini slíkt sum er av meira hugbornum slag, t.d. skaldskapur, bókmentir, mál o.s.fr. Men eyðvitað hava vit eisini yrkismál knýtt at lærugreinum í skúlanum, t.d. støddfrøði, evnafrøði, lívfrøði o.ø.

Málið og málsligt margfeldi er eitt tað fremsta fólkaræðisliga amboðið, tí málið gevur okkum evnini at reflektera, argumentera, analysera og konkludera, og gjøgnum málið skapa vit okkara egnu og okkara felags fatan av veruleikanum. Gjøgnum móðurmálið mennast vit sum einstaklingar, sum borgarar og samfelag.

Móðurmálið er tætt knýtt at sálini - og málmenning frá barnsbeini hevur avgerandi týdning fyri førleikarnar seinni í lívinum. Tí tað skerst ikki burtur, at títt persónliga móðurmál liggur tær hjartanum næst. Hetta leggja vit einamest til merkis, tá ið vit skulu siga okkara hjartans meining á fremmandamáli – ja, tá eru vit skerd.

Og soleiðis kunnu vit kenna okkum málsliga skerd, tá vit skulu orða okkum á einum yrkismáli, og vit ikki finna røttu orðini.

Yrkisorðagerð er á ein hátt tvíbýtt: øðrumegin snýr tað seg um innsavning, at lofta tí máli, sum hevur verið og verður brúkt í einum yrki, so at søgan fæst við. Hinumegin snýr tað seg um menning og at skapa nýtt, har sum einki var frammanundan, men har sum tørvurin vísir seg at vera stórur. Og sjálvandi altíð við djúpastu virðing fyri fakinum sjálvum, og í tøttum samstarvi við tey fólk, sum virka innan ávísa yrkið – fakfólkini á økinum.

Eg vil tí fegin takka fyrireikarunum av móðurmálsdegnum. Tað er eitt viðkomandi evni, ið tit hava sett á skrá í dag.

Føðilands mál!

Børn tíni goymdu teg fagurt í sál;

alt, hvat ið fedrarnir áttu, tey goymdu,

varðveittu skattin og einki tey gloymdu,

til Vensil próst setti fjøður á blað,

gav tær aftur riddaraslag.

Soleiðis ynskti Gudmund Bruun sær tað í 1912.

Vit heiðra føroyska málið á føðingardegi V.U. Hammershaimbs. Um tvey ár eru 200 ár liðin, síðan faðirin at føroyska skriftmálinum varð føddur. Lat okkum brúka tey bæði komandi árini at fyrireika ein stórfagnað fyri móðurmálinum – hjartamálinum - 25. mars 2019.

Góðan móðurmálsdag!

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinu í mentamálum, á savnsdegnum 23. mars 2017

ICOM reglurnar á føroyskum

Góðu savnsfólk

Tað er mær ein heiður, sum landsstýriskvinna í savnsmálum, at seta henda fundin hjá tykkum í dag. Takk fyri tað. Tað gleðir meg, at tit eru møtt so fjølment, nú etisku reglurnar hjá altjóða savnsfelagsskapinum ICOM, verða givnar út á føroyskum.

Og ikke mindst velkommen og tak til dig, Søren la Cour Jensen, formand for ICOM Danmark, som fra dansk side har forestået oversættelsen og udgivelsen.

ICOM stendur, sum tykkum kunnugt, fyri Inter­national Council of Museums. Felagsskapurin var settur á stovn í 1946 sum altjóða savnsfelagsskapur undir UNESCO. Endamálið er at virka fyri, at varð­veiting av náttúru og mentanararvi fer fram á einum professionellum støði á søvnum kring allan heim.

At nógv er hent á savnsøkinum hesi góðu 70 árini, ið felagsskapurin hevur verið virkin, sæst eisini aftur í, at allýsingin (definitiónin) av hvat eitt savn er, er tillagað menningini, ið er farin fram - bæði á søvnunum sjálvum og í samfelagnum sum heild. Frá at snúgva seg um hvat, ið verður savnað, kannað og sýnt fram á savninum, verður alt størri dentur lagdur á hvønn, ið savnið vendir sær til.

Grundarlagið fyri virkinum hjá ICOM er etisku reglurnar, ið eru leiðreglur fyri, hvussu viðurskiftini millum eitt savn, samfelagið tað virkar í og tað einstaka starvsfólkið á savninum eiga at vera. Við limaskapi í ICOM taka søvn og savnsfólk undir við leiðreglunum um virksemi og atburð hjá søvnum og savnsfólki. ICOM fevnir í dag um 20.000 søvn og fleiri enn 35.000 savnsfólk í 137 londum og leiðreglurnar eru av avgerandi týdningi og virka savnandi fyri øll sløg av søvnum kring allan heim.

Leiðreglurnar eru sostatt týðandi amboð, og tær síggjast aftur í lóggávu, endamálsorðingum og virksemi á søvnum um allan heim. Umframt at vera leiðreglur fyri virksemi og atferð hjá søvnum og savnsfólki, eru leiðreglurnar eisini týðandi amboð hjá teimum myndugleikum, ið varða av søvnunum. Stutt sagt, so eru ICOM reglurnar leiðreglur fyri øll, sum reka alment savnsvirksemi - eisini í Føroyum.

Fleiri av føroysku søvnunum hava í nógv ár verið limir í ICOM og tað gleðir meg, at stig nú verða tikin til, at savnsumhvørvið í Føroyum fær ein enn virknari leiklut í ICOM. Skipanin í ICOM er, at hvørt limaland hevur eina tjóðarnevnd, sum umboðar altjóða felagsskapin í landinum. Eingin føroysk ICOM nevnd er, men eitt punkt á skránni í dag er at fáa eitt føroyskt umboð í nevndina fyri ICOM Danmark. Nevndin fyri donsku tjóðarnevndina hevur samtykt, at Føroyar og Grønland kunnu fáa limaskap, og eitt umboð fyri Føroyar kann verða skotið upp á næsta aðalfundi hjá ICOM Danmark 22. mai.

At kunna lesa og kunna seg um ICOM reglurnar á føroyskum ger, at tær kennast viðkomandi og tað er tí at fegnast um, at etisku reglurnar hjá ICOM eru týddar til føroyskt. Andras Mortensen, fyrrverandi stjóri á Søvnum Landsins, hevur hegnisliga týtt reglurnar til føroyskt og hevur fingið málsliga ráðgeving frá Zakaris Svabo Hansen á Føroyamálsdeildini. Hetta varð gjørt í 2013, men hetta verður nú markerað á hesum tiltaki.

Útgávan av etisku reglunum hjá ICOM er við til at stuðla undir menningina av føroyskum yrkismáli á savnsøkinum. Hjartaliga tillukku við útgávuni!

Eg fari at enda at siga tykkum, at eg eri fegin um, at savnsøkið er komið aftur í Mentamálaráðið, har tað hoyrir heima. Søvn Landsins fara í søguna, og Tjóðsavn Føroya verður sett á stovn. Stór tøk liggja fyri framman – millum annað at fáa nýggja savnslóggávu setta í verk.

Vitan, upplýsing og upplivingar eru høvuðstættirnir í skapandi virkseminum á søvnunum og tit savnsfólk gera eitt megnar arbeiði náttúru og mentanararvi at frama – samfelagnum og okkum øllum til gleði og gagns. Takk fyri tað.

Eg ynski tykkum øllum ein góðan savnsdag!

Góðan morgun øll somul!

Og vælkomin á skúlaleiðarafund!

Tað er ein góður siður, at vit hava hesar fundir, har vit – og tit – kunnu hittast og skifta orð um tað, sum hendir og skal henda á skúlaøkinum. Skúlin er eitt menningarrúm. Hvønn dag og hvørt ár síggja tit børn mennast og búnast frá smábørnum til ungdóm, tit taka ímóti nýklaktum lærarum og síggja teir flyta seg og folda seg út. Og tit arbeiða við at menna tykkara egna skúla, so hann alla tíðina er besti karmur fyri læring, menning og dannilsi.

Nógv spennandi kunning er á skránni í dag. Greitt verður frá um námsfrøðiligu leiðsluútbúgvingina, sum byrjar í august í ár, kunnað verður um komandi átøk, sum taka støði í úrslitinum í seinastu PISA kanningini,  tilboðið um felags Office 365 samskiftis- og arbeiðspall verður lagt fram, o.s.fr. Skúlin skal ikki standa í stað. Skúlin skal áhaldandi mennast. Men meðan vit broyta og menna, mugu vit halda fokus á endamál okkara, á endamál skúlans. Gera vit ikki tað, er skjótt til, at vit flyta okkum skeivan veg.

Í fyrsta kapitli í Fólkaskúlalógini stendur m.a., at skúlin hevur til endamáls at “búgva næmingarnir til innlivan, samavgerð, samábyrgd, rættindi og skyldur í einum fólkaræðisligum samfelag. Undirvísing og gerandislív skúlans eigur at vera grundað á andsfrælsi, tollyndi, javnvirði og fólkaræði.” Samavgerð, samábyrgd, andsfrælsi og fólkaræði. Hetta eru føgur orð, og tit duga sjálvandi allan hendan fyrsta kapittulin uttanat, men tað ger kanska einki, at vit minna okkum á hesa kjarnuna regluliga.

Fyri stuttum var eg boðin at halda røðu á aðalfundinum hjá Felagnum Føroyskir Kirkjuráðslimir, og har hugleiddi eg eitt sindur um rúm, og hvussu rúmið formar okkum og ávirkar okkum. Kirkjan er eitt serligt rúm, men tað er skúlin so sanniliga eisini. Skúlin er okkara felags rúm, rúmið, har vit øll eru ella hava verið, rúmið har vit mennast í felag, og rúmið, har vit læra at vera partur av felagsskapinum, at vera borgarar í samfelagnum.

Símun av Skarði sigur, “Hvat er ein maður einsamallur í endaleysa rúminum?” Ofta tráa vit eftir tí endaleysa, og vit vilja sleppa at ganga okkara egnu leiðir. Men tað er í avmarkingini og í tí endaliga, at vit mennast og dannast. Og her hevur skúlin eina serliga skyldu og ein serligan framíhjárætt. Í skúlanum møta vit avmarkingum og krøvum. Næmingurin hevur sín flokk, sína stovu, sínar lærarar, og av tí at skúlin ikki er áhugafelagsskapur men fyri øll, møtir næmingurin øllum samfelagnum.

Vit liva í einari tíð, sum krevur effektivisering og rationalisering, men vit mugu ansa eftir ikki at gloyma menniskjað og menniskjaliga sambandið. Tað tekur tíð at læra, og tað krevur fysiska samveru við onnur at dannast. Teldurnar og netið geva okkum nógvar, nýggjar møguleikar, men missa vit menniskjaliga sambandið – in real life, sum tey ungu siga – í tí endaliga og avmarkaða fysiska rúminum, so er stórur vandi fyri, at vit missa alt á gólvið.

Í eini tíð, sum er so globaliserað, hyperkompleks og marknaðarstýrd sum okkara, er týdningurin av kjølfestum dannilsi størri enn nakrantíð. Dannilsi eru evnini at beganga seg millum onnur fólk og í lívinum sum heild. Dannilsi er ikki ítøkilig læring, og tað letur seg ikki máta. Men skúlin – og tit sum skúlaleiðarar – eiga fyri alt í verðini ikki at gloyma hesa persónligu og demokratisku menning. Okkara ungu – og okkara samfelag – hava brúk fyri, at tit halda fast í hesa kjarnuna.

Vit eiga ikki at stremba eftir at framleiða lýdnar brúkarar til marknaðarstýrda kappingarsamfelagið. Og skulu vit veruliga menna næmingar til at vera kjølfest menniskju og dannaðar borgarar, so mugu lærarar og næmingar hava tíð til refleksjón og fordjúpilsi, tað relationella má dyrkast, og læringin má taka støði í undran og forvitni barnanna. Tí er tað ikki líka mikið, hvussu tit – og vit – menna føroyska skúlan. Ímillum átøkini, sum eru á skrá í dag, havi eg hug at draga tvey øki fram.

Sum liður í at førleikamenna skúlaleiðarar havi eg við støði í samgonguskjalinum gjørt av at seta í verk eftirútbúgving í námsfrøðiligari leiðslu. Skúlaleiðslan skal ganga á odda og vera drívmegin, tí skal útbúgvingin bæði veita leiðarum ástøðilig og verklig leiðsluamboð og styrkja námsfrøðiligu fatanina hjá leiðarum. Susanna Olsen, lektari, sum er sett at leggja útbúgvingina til rættis, fer at greiða tykkum nærri frá ætlanini um eina løtu.

Eitt øki, har leiðslurnar hava stóran týdning, er trivnaðurin. Seinnapartin fer Frida Poulsen úr Mentamálaráðnum at greiða frá tí trivnaðararbeiði, sum hon hevur verið til at samskipa. Við støði í kanningum frá 2007 og 2015 hevur Mentamálaráðið sett fleiri tiltøk í verk fyri at styrkja trivnaðin og basa happingini í skúlunum. Stór ráðstevna var fyriskipað, faldari var gjørdur, og skúlaleiðslurnar hava fingið álagt at boða frá, hvussu tær ætla at arbeiða við trivnaðinum.

Nógv annað spennandi er eisini á skránni.

Og eg fari at enda at ynskja tykkum ein góðan, kveikjandi dag.

Takk fyri.

Landsstýriskvinnan í mentamálum heldur røðu á aðalfundinum hjá Felagnum Føroyskir Kirkjuráðslimir. MYNDAFÓLK: Hilmar Jan Hansen

Røða eftir Rigmor Dam, landsstýriskvinnu í mentamálum, í sambandi við aðalfundin hjá Felagnum Føroyskir Kirkjuráðslimir í Hoyvíkar kirkju 4. mars 2017

Góðu áhoyrarar

Fyrst av øllum fari eg at takka fyri, at eg vegna Føroya Landsstýri og Mentamálaráðið varð boðin at flyta fram nøkur orð í dag. Tað er longu rúm tíð síðan vit hittust seinast, ja, eitt heilt ár. Tá valdi eg at hugleiða eitt sindur um tíð, og hesaferð verður evnið rúm.

Tíð og rúm. Hesi stundum óítøkiligu og aðratíðir ítøkiligu fyribrigdi, sum vit menniskju brúka, tá ið vit vilja skilja og skipa lívið og universið.

Skaldið, Símun av Skarði, sigur:

“Hvat er eitt ár, ein mansins aldur

í øldum øllum ótaldum?

Hvat er ein maður einsamallur

í endaleysa rúminum?”

Góðu áhoyrarar

Listakonan Guðrið Poulsen hevur í sínum verkum eitt serligt ansni fyri rúminum og fyri okkara tørvi á rúmi. Í samband við framsýningini “MillumRúm”, sum Guðrið hevði í Listasavni Føroya í 2013, segði Nils Ohrt soleiðis um framsýningina:

“Rúmini hjá Guðrið Poulsen snúgva seg um okkara lívsrúm. Vit menniskju eru sett á eitt pláss á foldum, og tað gera vit til okkara við at ferðast í tí og við at seta okkara dám á tað. Plássið verður til eitt lívsrúm, og til hetta hoyra serliga tey rúm, sum vit búgva í, arbeiða í og ferðast millum, ja, av og á sjálvi byggja.

Tað eru rúm, sum ikki bara hava hent endamál, men sum í seinasta enda gera okkum til menniskju. Ikki minst okkara bygdu rúm eru ”eghús”, tey rúma minni og dreymar, men eisini angist og miss; rúmini kunnu eisini vera torfør og avbjóðandi – eins og lívið sjálvt.”

Og hin víðagitni Albert Einstein talar eisini um rúmið, sum ikki bara er eitt rúm. Tíðin ávirkar rúmið og staðið. Aðrir teinkjarar hava síðan Einstein tosað um relationella tíðarrúmið, sum fevnir ikki bara um tíðina og rúmið, men um alt tað, sum vit bera við okkum inn í rúmið, okkara royndir, normar, minni og vónir – onkur kallar tað habitus.

Vit kenna øll hetta við, at okkurt setir seg í veggirnar, ja, viðhvørt ber als ikki til at fáa tað úr aftur veggjunum, serliga um lagnurnar hava verið daprar ella rúmið hevur eina serstaka søgu.

Tað er ikki dýra innbúgvið, sum avger trivnaðin ella huglagið í einum rúmi. Tað eru menniskjuni og serliga menniskjaligu relatiónirnar, sum seta sín dám. Hetta merkir sjálvandi ikki, at tað er líka mikið, hvussu vit byggja, ella hvat vit seta ella heingja inn í rúmini, tí okkara umsorgan, smakkur og persónligheit sæst aftur í tí estetiska - tað andliga verður speglað í tí materiella.

Rúmið formar okkum, og tað er ikki líka mikið, um rúmið vekir tilknýtið til náttúruna, til vakurleikan og tað rættvísa. Ella um rúmið fær okkum at kenna okkum fremmand, køld og illa til passar.

Atmosfæran í einum rúmi ávirkar okkum menniskju bæði í skinn og sinn. Um tað eru biorútmurnar ella ein 6. sansur skal eg ikki kunna siga, men ongin ivi er um, at eitt rúm er meira enn eitt rúm.

Góðu tit øll

Fyrr kundu fólk einans samskifta munnliga, og bert um tey vóru í sama rúmi samstundis. Við telefonini, fartelefonini og internetinum ber nú til at samskifta, hóast vit ikki eru saman. Harumframt kunnu vit flyta okkum yvir stór strekki skjótari og bíligari enn nakrantíð. Okkum nýtist sostatt ikki at vera til staðar í sama rúmi og um somu tíð fyri at kunna samskifta. Hendan upploysn av tíð og rúm hevur kollvelt okkara máta at vera saman uppá, har vit í roynd og veru als ikki nýtast at hittast – vit kunnu bara sita við hvør sín skíggja. Og hetta er funnin fressur hjá teimum, sum leggja lítið í um menniskjuni trívast og mennast sum skapandi, sansandi og sosialar verur.

Vit liva í einari løgnari verð – í einari løgnari tíð, har menniskjan alsamt verður avmarkað til ein kunda ella ein brúkara. Í somu løtu vit skulu avgreiða okkara viðurskifti, seta marknaðarkreftirnar inn, og alt sum órógvar ella seinkar avgreiðslutíðina verður sáldað burtur. Vit skulu effektivisera og rationalisera, so raksturin minkar og avlopið veksur. Tað mest besverliga er at avgreiða menniskju IRL – also in real life – tí menniskju eru óútroknilig, knappliga føla tey okkurt, fáa ein tanka, gera okkurt spontant, draga tíðina út við at práta ella koma ov seint til eina avtalu. Tí er so nógv lættari at flyta menniskjaliga samskiftið úr lívsverðini inn í tykisheimin. At keypa á netinum, at læra við fjarlestri, at avgreiða skattin á borgaraglugganum og at senda børnini til talgildar landsroyndir. Hetta merkir, at menniskjaligu møtini fækka, at vit gerast einsamallari, at livirúmið flytir frá tí sansaliga til tað sansaleysa, frá livandi andlitum til blálýsandi skíggjar, og tað er heilt vist bæði smart og smidligt, men er tað gagnligt?

Kæru áhoyrarar

Eg var í biograf í vikuni. Eitt deiligt lívsrúm, har vit koma saman og eru felags um eina uppliving. Filmsfelagið vísti sosialrealistiska filmin, sum hevur fingið so nógvar stjørnur: I, Daniel Blake, sum snýr seg tilkomna timburmannin, Daniel, sum fær ein hjartatilburð og verður fangaður í einari absurdari arbeiðsloysisskipan, sum so líðandi sýgur alla sjálvsvirðing og lívsmegi úr tí fyrr so evnaríka og stolta handverkaranum. Sum hann sigur við málsviðgerðan í filminum: “Eg kann byggja tær eini hús, men eg dugi ikki at fylla hasi forbistraðu oyðibløðini út á telduni.” Men har var ongin hjálp at heinta, hann varð við eitt fremmandur í sínum egna býi, í egnum lívi. Filmurin er bæði ein áminning til okkum øll og ein atfinning móti skipanum, sum hava gloymt, at tær eru til fyri menniskjuni og ikki umvent.

Mítt uppáhald er, at almenn rúm, sum ikki rúma menniskjum, eru ikki neutral, tey bróta niður. Tá ið menniskjuni verða fremmandagjørd, hvørvur tað fína, tað ósagda, sum er millum okkum, og tá er skjótt, at missa burtur samhugan, demokratisku samtaluna og loyalitetin, bæði mótvegis okkara medmenniskjum, men eisini móti SAM-FELAGnum og vælferðarskipanini sum heild. Tí er tað ikki bara fyri stuttleika, at eg ávari ímóti at tøma almennu rúmini fyri menniskju, fyri avgreiðslufólk, bókavørðir, røktarar, postboð og onnur, sum vit kunnu relatera til í gerandisdegnum. Fremmandagjørda menniskjan er ein leitandi skapningur, og tá kenslan av einsemi og meiningsloysi tekur yvir, er stutt til harðskap og fasismu.

Eitt er, at kroppurin og tað rúmliga eru besverlig í marknaðarstýrda heiminum, har teldur og tøknilig amboð kunnu setast í staðin fyri menniskjaligar relatiónir í fysiska rúminum. Men dyrkanin av hesum holdloysinum, av tí rúmleysa, er onki nýtt fyribrigdi.

Løgstrup hugleiðir í bók síni “Skabelse og tilintetgørelse: Religionsfilosofiske betragtninger”:

”Sterkasti hugurin í tilveru okkara, er helst hugurin at vera rein og skær sál, reinur og skærur andi. Hugurin at liva í einum ósjónligum kenslu- og tankarúmi, har tú bara hoyrir afturljóðið av tær sjálvum. Hetta ljóðar óunniligt, men er hetta ikki júst tað, vit rópa sjálvgleði og nalvaskoðan og alt tað, sum úr hesum er avleitt; hatur, øvund, svartsjúku, hevndargirnd. Tað einasta, sum ger, at hesin hugur ikki sigrar, og at tað kortini ikki endar so óunniligt, er holdleikin, ella legemligheden, hjá øllum tí verandi, sum vit, av tí at vit sjálvi eru hold, eru innlimað í. Aftur og aftur verður óunniliga afturljóðið brotið av holdleikanum, sum í sansingini streymar til okkum. Óndskapur er andi uttan hold. Óndskapurin er týnandi vald, og tað, sum skal týnast, er holdleikin”, sigur Løgstrup.

--

Men góðu kirkjuráðslimir

Nú skal eg sjálvandi ikki gloyma, at tað er fólkakirkju okkara vit eru savnað um her í dag. Tí sigur tú kirkja, so sigur tú eisini rúm.

Júst í dag eru vit hvørki einsamøll ella fremmandagjørd, vit eru saman til aðalfund. Og hóast kirkjan – um nakað – umboðar tað endaleysa, so er hetta rúmið, sum vit eru í beint nú, ikki endaleyst. Vit – eru saman – her. Í Hoyvíkar kirkju.

Hoyvíkar kirkja verður 10 ár í ár. Ein stórur nýggjur býlingur tørvaði eina nýggja, stóra kirkju við góðum felagshølum, har kirkjuliðið kundi koma saman um kirkjuliga felagsskapin bæði so og so. Aðrastaðni í landinum hava kirkjur bygt rúm afturat verandi kirkjum, sum t.d. í Hvannasundi og í Sørvági. Og aftur aðrastaðni er ynski um at byggja um ella byggja nýtt, sum t.d. á Glyvrum og á Argjum.

Og júst hetta savnandi, andaliga rúmið hevur ein sjálvsagdan og týðandi leiklut í okkara postmodernaðu og leitandi tíðum.

Kirkjurúmið er serligt, tí kirkjan er karmur um lívsins minniligu løtur, og fylkjast og fylgjast vit her í andanum. Her eru vit ikki einsamøll í endaleysa rúminum, tí í felagsskapinum møta vit tí andliga saman við øðrum og í hvørjum øðrum.

Soleiðis hevur tað altíð verið í kristnu kirkjuni, eisini hjá teimum fyrstu kristnu. Men tørvurin á samveru er kanska ongantíð so stórur sum í dag. Vit siga, at vit eru saman á sosialum miðlum, vit siga, at vit eru knýtt at hvørjum øðrum gjøgnum fartelefonir. Men eru vit saman? Eru vit ikki kropsligar, rúmsligar og sansandi verur, og krevur samveran okkara millum ikki eitt fysiskt rúm?

Sum samfelag tørvar okkum felags rúm. Lívsrúm til bøn og gudstænastu. Lærirúm til læring og reflektion. Vakstrarrúm til listina og mentanina.

Tað undrar meg ikki, at kirkjan er upptikin av at byggja sær rúm í hesum døgum. Tí okkum tørvar kirkjuliga rúmið, okkum tørvar bæði menniskjaligan og heilagan hita í almenna rúminum. Og tað er sjálvandi ikki líka mikið, hvussu rúmini verða sniðgivin, hvat tilfar verður brúkt, um akustikkurin er góður og hvussu vit listprýða rúmini. Vakra kirkjurúmið harmonerar eisini væl við læruna, sum hevjar kristindómin upp um allar aðrar religiónir, læruna um fyrigeving.

Alt slíkt, sum vit eisini verða mint á, tá ið vit leita okkum út í náttúruna, út í tað fullkomna rúmið, í skapanarverkið mikla.

Har lot og angi vekja teir sovandi sansir. Har túgva og ong spenna ta linastu spong. Har fleyr og fold kína vár eymustu hold. “Av mold ert tú komin, at mold skalt tú verða, úr mold skalt tú aftur rísa upp,” siga vit í ritualinum.

Men kæru vinir.

Rúmið er ikki bara fysiska rúmið. Ikki tykkum at siga, so eru vit menniskju eisini andligar verur, sum í hjartarúminum skulu rúma hvørt annað. Og hóast hetta er so nógv tað ríkasta rúmið, tí her býr kærleikin, so er tað eisini tað truplasta rúmið, tí her skulu vit eisini rúma teimum, sum vit hava ilt við at rúma.

Og tað er langt frá at rúma hvørjum øðrum í orðum til at veruliga at kunna vera í rúmi saman, sita til borðs saman, liva saman og doyggja saman.

Góðu kirkjuráðslimir

Í ár eru 500 ár liðin, síðan Luther festi sínar 95 setningar á slotskirkjuhurðina í Wittenberg. Við hesi gerð varð reformatiónin skotin í gongd, máttmikla pávaveldið varð bjóðað av og grundarlagið undir okkara evangelisk-luthersku kirkju staðfest. Men við reformatiónini fingu vit eisini eitt satt eljustríð millum siðbundnu katólsku kirkjuna og nýggju rørsluna, og harvið eisini millum lond og statir, fyrstar og kongar. Tí har var ikki rúm fyri báðum hugsjónum.

Báðir partar hildu seg hava rættin á sínari síðu, hvørgin vildi lúta – og í staðin fyri at nýta orðið, var svørið mangan havt á lofti. Endin var eitt satt stórkríggj í Europa, eitt 30 ára kríggj, sum tað seinni var rópt. Mannfallið var metstórt, sjúkur, hungur og hall køvdu allan framburð. Búskapurin syndraðist, akurin stóð óskorin og víddir vórðu oyddar. Ja, Europa ók á knøunum.

Sum fráleið varnaðust menn – ja tá ráddu sjálvandi bara menn - at kríggið fór at gerast teirra alra bani; teir orkaðu snøgt sagt ikki at stríðast longur. Eftir áralangar samráðingar var endin tann, at teir savnaðust til heimsins fyrstu kongress, har teir undirskrivaðu ein friðarsáttmála, Friðin í Westfall í 1648, sum umframt onnur viðurskifti, eisini staðfesti, at statir sjálvir avráða, hvørja trúgv teir vilja bekenna seg til.

Hetta var eitt stórt framstig, tí her var eitt slag av trúarfrælsi felt niður á pappír - ein semja um, at  skulu vit LIVA,  mugu vit rúma hvørjum øðrum , virða, at vit eru ymisk. Hesir somu tankar gingu aftur, tá ið fraklendingar mong ár seinni orðaðu mannarættindarsáttmálan, har bæði trúar-, tali- og skrivifrælsi vórðu staðfest – sannkennandi, at tað einasta vit kunnu semjast um er, at tað er í lagi, at vit eru ósamd, vit mugu og skula rúma hvørjum øðrum, og tí má ein og hvør hava frælsi at halda, siga og hugsa sítt – frítt!

Og hesin boðskapur hugsi eg, er akkurát líka aktuellur í dag, tí har hjartarúmið verður bjóðað av er lættasta og skjótasta loysnin at grava gjáir, at skapa fíggindamyndir, eggja til harðskap. Vilja vit friðin, mugu vit velja friðin, bæði í heiminum og í okkara heimliga umhvørvi, og harvið eisini tað frælsa orðið, tað góða orðið, tað uppbyggjandi orðið, tað savnandi orðið, tað rúmliga orðið.

Takk fyri.

(Mynd: Landsstýriskvinnan prátar við læraran og fjøllistamannin í Fuglafirði, Frits Johannesen. Myndafólk: Dávur Winther)

Røða hjá landsstýriskvinnuni, Rigmor Dam, í samband við at spaki varð settur í til nýggjan skúla í Fuglafirði tann 1. mars

Góðu fuglfirðingar, góðu skúlafólk og góðu øll tit, sum eru komin saman til hesa hátíðarløtu, nú spakin er settur í til nýggjan skúla í Fuglafirði.

Ein kommuna, sum raðfestur skúla og lærdóm, er ein framkomin kommuna. Ein kommuna, sum velur at geva læringini bestu karmar, er ein kommuna, sum hevur skilt, at menning og lokalur trivnaður eru samantvinnað við skúlaumstøðurnar hjá yngstu borgarunum í kommununi.

Í hesum døgum fylla royndir nógv í almenna kjakinum. Tað er í lagi, tí sjálvandi skulu vit seta krøv til undirvísingarliga støði, men skúlin er meira enn royndir. Skúlin er staðið, har vit mennast og dannast, skúlin er rúmið har vit læra, at vit eru menniskju við søgu, mentan og skapandi førleikum.

Læring spreingir karmar, bøkurnar føra okkum inn í aðrar heimar, sangurin letur upp fyri nýggjum máli, og vitanin vísir okkum leiðir, sum vit kanska skulu vera tey fyrstu at ganga. Men lærandi endaloysi krevur eitt fysiskt stað, eitt rúm, ein skúlabygning.

Fuglafjørður hevur stolta mentanarliga søgu, og byggiætlanin fyri nýggja skúlan – har tit staðfesta at høvuðsdenturin skal vera á tónleik og list, og har bókasavnið er miðdepil – ber boð um, at tit framvegis fara at ríka føroyska samfelagið mentanarliga.

Dannilsi og kreativ menning eru ofta ring at seta orð á, men tey hava alstóran týdning, bæði fyri tann einstaka og samfelagið alt. Í yrkingini “Barn mítt” í savninum Flotoyggjar frá 2015 lýsir Aleksandur Kristiansen avbjóðinga at undirvísa og læra soleiðis:

Barn mítt

hvat kann eg læra teg

eg sum ongantíð havi sæð mítt egna andlit

einans spegilsmyndina av tí

Um eg vísi tær eina veit fulla av villum sóljum

um eg syngi tær nøvnini á mánaðunum

um eg lati teg smakka tár míni

Man tað vera nóg mikið.

Sálin er sum sóljurnar

hon minnist fótafarið eftir føturnar í grasinum

hon minnist í hvørjum mánað sóljurnar blóma

hon minnist seg sjálva og grætur

So barn mítt

alt tað tú minnist og alt tað tú gloymir

skal eg vísa tær eina ella aðrastaðni

og allastaðni

Júst her.

Júst her hendir læringin. Júst her og allastaðni lærir barnið at síggja sóljurnar og seg sjálvt. Júst her seta tit fótaspor, sum fara at merkjast í børnum, sum fara at búgva her um hundrað ár.

Mín vón skal vera, at byggingin fer at eydnast væl. Og at nýggi skúlin verður kommunu og borgarum at stórum gagni.

Takk fyri!

Landsstýriskvinnan í mentamálum handar steyp í steypafinaluni í mansflogbólti. MYND: Flogbóltssamband Føroya

Røða sum Rigmor Dam, landsstýriskvinna í mentamálum, helt til steypahandan í mansflogbólti, 25. februar 2017

Størsta árliga tiltakið hjá flogbóltinum er í dag og í morgin, og tað er mær ein heiður at sleppa at handa steyp og heiðursmerki til menninar í Meistaradeildini.

Vit vistu áðrenn henda dystin, at SÍ er stóra finaluliðið hjá monnunum. Hetta er 13. finalan hjá tykkum, og áðrenn hesa finaluna hava tit verið steypavinnarar seks ferðir. Hjá Fleyr hevur ikki ligið líka væl fyri, tí áðrenn í dag hava tit verið í finaluni tvær ferðir men hava ikki vunnið. Tí vistu vit, at dysturin kundi gerast ógvuliga spennandi, tit liggja jú eisini nr. 1 og 2 í landskappingini.

Í dag er søga skrivað, tí Fleyr í triðju roynd síni endiliga er steypavinnari í Meistaradeildini hjá monnum. Til lukku við tí, Fleyr! Tit eiga nú pláss í søgubókunum fyri flogbóltin í Føroyum, men steðgið ikki her, haldið á.

Og takk fyri, tit í SÍ, at tit góvu okkum ein góðan og spennandi dyst. Tað gekk ikki hesaferð, men kenna vit tykkum rætt, so eru tit við aftur í næsta ár.

Í dag stóðu tit hvør sínumegin netið. Í summar vera fleiri av tykkum somu megin netið á Oyggjaleikum, har tit umboða okkum øll. Bestu eydnu við tí og vinnið Føroyum gullið aftur!

Røða, sum Rigmor Dam, landsstýriskvinna í mentamálum helt í samband við kappingina í verksetan, SkúlaFM 2017

Góðu næmingar, lærarar, Íverksetarahúsið og tit, sum hava stuðlað átakinum í dag.

Nú er stóri dagurin komin, tá tit næmingar sleppa at leggja fram hugskotini, sum tit hava arbeitt við seinastu vikurnar. Nú verður finalan, har tit skulu at royna tykkum í kapping við onnur. Og í dag sleppa vit onnur at fáa innlit í tær ætlanir og tær fyrireikingar, sum tit hava gjørt.

Endamálið við íverksetan í fólkaskúlanum er at geva næmingunum møguleika at nýta sítt hugflog, síni skapandi evni og sínar fakligu førleikar í arbeiðinum at skapa og menna eina vøru frá hugskoti til liðugt avrik við øllum teimum avbjóðingum, sum eru á vegnum.

Vit eru fødd sum skapandi menniskju, okkum dámar at finna uppá, at siga søgur, síggja møguleikar og byggja nýggjar veruleikar. Hetta  er okkum íborið sum menniskju, og hetta er grundin til, at samfelagið áhaldandi mennist. Kreativitetur, skapan og íverksetan eiga tí at vera ein nátúrligur partur í allari læring.

Skúlaleiðslur og lærarar eiga at lívga um kreativu førleikarnar og framtakshugaða hugburðin hjá næmingunum. Og sum samfelag eiga vit at geva okkara ungu karmar, har tey bæði kunnu royna sítt hugflog og fáa teir førleikar og ta vitan, sum er neyðug fyri, at hugskot kunnu gerast veruleiki og skapandi evnini vera samfelagnum at gagni.

Í dag eru tað bólkar úr øllum landinum, sum fara at leggja fram fyri hvørjum øðrum og fyri dómarapanelinum. Men áðrenn tit komu her til, hava tit saman við øðrum bólkum fyrireika og lagt fram á tykkara skúlum. Hetta er eitt mennandi arbeiði, tí tit arbeiða heilt frá hugskoti til avrik, og tit læra at bera ein boðskap fram og selja tykkara hugskot.

Vit í Mentamálaráðnum eru fegin um at vera við í einum slíkum átaki, og vit eru glað fyri, at Íverksetarahúsið stuðlar við samskipan. Men týdningarmesti leikarin í øllum hesum er lærarin. Lærarin er hornasteinurin í dagliga arbeiðnum, hann er lykilin til góðu læringina.

Tað verður spennandi at síggja og hoyra tykkara framløgur. Tit hava fingið innlit í alla íverksetaratilgongdina, tit hava funnið upp á nýggjar vørur og nýggjar tænastuveitingar, og tit hava kannað og lagt ætlanir fyri, hvussu hesar kunnu gerast vinnuligar loysnir. Og eg ivist ikki í, at hetta er góður førningur at taka við tykkum víðari í læring og lívi.

Við hesum orðum seti eg ársins finalu í íverksetarakappingini, Skúla FM 2017.

Takk fyri og góða eydnu!