Røður 2016

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, hildin í Mentamálaráðnum 2. juni í sambandi við, at bólkurin Green Growth úr Glasi, Marknagil, fekk handað Mikrolegatið

Um íverksetan

Íverksetan, ella entreprenørskapur, er tá ið fólk fremja møguleikar og góð hugskot í verki, so at tey fáa virði fyri onnur. Virðini kunnu vera bæði av búskaparligum, sosialum og mentanarligum slagi.

Nøkur eru føddir íverksetarar. Tey kunnu snøgt sagt ikki lata vera við at seta ting í gongd. Tey byrja nýggj virki, stíla fyri tiltøkum ella taka stig til átøk, ið skulu hjálpa øðrum.

Men íverksetan kann eisini lærast. Eins og í ítrótti, tónleiki og vísindi er ikki nóg mikið við talenti, tað skal eisini vitan og hart arbeiðið til, fyri at røkka tindunum.

Íverksetan snýr seg um at fremja hugskot í verki. Ikki bara at fáa hugskotini, ella at seta tey í gongd, men gjøgnumføra tað sum ein setur seg fyri. Íverksetan er ein disiplin har sum árræði, ágrýtni og arbeiðshugur hava enn meira at siga enn talent og vitan. Íverksetan snýr seg um hugburð og evni at skipa seg, og hesir eginleikar kunnu lærast og venjast.

Tí undrar tað ikki, at greiningar hjá danska grunninum fyri íverkstan, Fonden for Entreprenørskab, vísa, at íverksetaraundirvísing ger størstan mun, um hon fer fram á øllum útbúgvingarstigum.

Næmingar, sum fáa íverksetaraundirvísing á øllum stigum frá tey byrja í skúla, til tey fara á arbeiðsmarknaðin, eru raskari at seta í gongd, dugnaligari at gjøgnumføra, og treiskari at halda á, enn tey, sum ikki hava fingið nakra skipaða íverksetaraundirvísing.

Í Føroyum hava vit íverksetaraútbúgving á fleiri stigum. Íverksetarahúsið hevur undirvísing í fólkaskúlanum og skipar fyri Skúla-FM í íverksetan umframt fyri European business game saman við miðnámsskúlunum. Handilsskúlin og teknisku skúlarnir skipa á hvørjum ári fyri Ungt virki, í samstarvi við Fonden for entreprenørskab og eisini Fróðskaparsetrið vísir íverksetan alt størri ans.

Afturat hesum eru førleikamennandi íverksetaraátøk sum Game Jam, Creative Business Cup og ymiskt Start-up tiltøk á hvørjum ári, sum bæði næmingar og onnur kunnu taka lut í.

Næmingar og lesandi hava tí fleiri høvi at fáa íverkstarafrálæru. Men talan er um eina breiða viftu av tilboðum, og ikki eitt skipað framhald, har sum lagt verður afturat varðanum á hvørjum stigi. Tí er tíðin helst búgvin til, at øll, sum varða av íverksetarafrálæru, samskipa sítt virksemi betri.

Fonden for entreprenørskab hevur víst eina leið, har sum tey stjórnarráðini, sum varða av vinnu, undirvísing og gransking og mentan, saman við vinnuna hava ment eina felags samanhangandi skipan. Eg haldi, at vit eiga at viðgera teirra royndir, saman við komandi norðurlendsku kortleggingini, og finna eina samanhangandi skipan, ið hóskar til føroyska samfelagið, í góðum samstarvi við grannar okkara og umheimin annars.

Okkum tørvar íverksetarar, og tey ungu, sum vaksa upp í dag, skulu virka í einum samfelagi, sum setir alt størri krøv um, at hvør einstakur tekur ábyrgd av sær sjálvum og sínari framtíð, og eisini ger sítt til at gera samfelagið betri og ríkari fyri okkum øll.

Stórur partur av teimum sum lesa í dag mugu rokna við, at tey í stóran mun mugu skapa síni størv sjálvi. Og um tey vera sett í starv, verður í nógv størri mun enn fyrr væntað, at tey sjálvi megna at forma og fylla starvið, og at taka virknan lut í at menna arbeiðsplássið.

Hugtakið íverksetan fevnir víða, men kortini er snúningsásin fyri íverksetaraundirvísingina og fyri legatið, sum vit handa í dag, vinnulig íverksetan.

Norðurlandaráðið hevur biðið fonden for entreprenørskab standa fyri einari kortlegging av íverksetaraundirvísing í átta norðurlendskum oyggjasamfeløgum. Sum liður í verkætlanini verður eitt mikrolegat á 25.000 kr. latið til eina íverksetaraverkætlan í hvørjum av hesum samfeløgunum. Næsta árið verður fylgt við, hvussu gongst hesum íverksetarunum, og borið verður saman við íverksetarum, sum byrja uttan at hava fingið henda byrjanarstyrk.

Royndir hjá Fonden for entreprenørskab vísa, at teir íverksetarar sum hava fingið slík mikrolegat í Danmark, hava størri sannlíkindi fyri at koma væl frá landi við sínum verkætlanum. Eitt er, at styrkurin ger tað møguligt at koma fyrr í gongd. Annað er, at íleggjarar og peningastovnar hava størri álit á einari verkætlan, sum onkur annar longu hevur dygdarmett og satsa upp á, enn einari, sum kemur beint inn frá gøtuni.

Tað er mín vón, at hetta mikrolegatið, sum tað er fallið í mun lut at handa í dag, kemur at gera stóran mun, og at henda spírandi verkætlan kemur at blóma til gagns fyri bæði íverksetaran og samfelagið.

Hjartaliga til lukku og góða eydnu.

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, tá hon setti Dagarnar -  “Nordic Performing Arts Days” 2016 tann 24. mai kl. 18.00 í Norðurlandahúsinum

Kære nordiske venner, kære scenekunst-entusiaster, kære allesammen!

Det er mig en ære at byde jer velkommen til “Nordic Performing Arts Days”, “Nordiske Scenekunstdage” eller som vi slet og ret siger på færøsk “Dagarnar 2016”, som afholdes hvert andet år og altså i år på Færøerne.

For os på Færøerne er det en stor glæde at få lov at være værter for denne store begivenhed, som sætter nordisk scenekunst i centrum i hele 5 dage. Det vrimler med scenekunstnere, og det vrimler med tilbud, ja det er et eldorado af oplevelser, der venter forude. Oplevelser, som man kan gribe, nyde her og nu og tage med sig i bagagen videre i livet.

Det er kendetegnende for scenekunsten, at den tilbyder autentiske her og nu-oplevelser, der bliver leveret af et større eller mindre antal involverede sceneaktører. Som publikum sidder du over for skuespillerne, som i et levende show fortæller historier. De vækker vores sanser, de får os til at le og til at græde, til at glædes og til at blive indigneret. De vækker forundring og skaber stof til eftertanke. Fælles er, at du ikke kan spole tilbage og gøre noget om igen. Det er lige nu og her, det er nødvendig interaktion, det er opslugende nærvær, det er brændende tilstedeværelse, det er noget, der udspiller sig for vores øjne i et levende øjeblik.

Når replikken er faldet, blikket sat, håndbevægelsen udført, ja så er det en del af historien. Det er ikke en film, du kan klippe, justere og forbedre. Det er en levende iscenesættelse, som helst skal lykkes efter intentionen hver gang og gerne gang på gang.

Jeg er som kulturminister oprigtig glad og spændt, nu scenen er sat på Færøerne i år. Det er en fantastisk mulighed for os herboende at opleve skuespil fra mange forskellige nordiske lande, og jeg håber virkelig også, at der er mange, der vil benytte sig af lejligheden. Det er ikke Jorden rundt på 80 dage, men Norden rundt på 5! Ganske spændende og eksklusivt!

Alle I, som er kommet til Færøerne for at opleve “Dagarnar 2016”, I skal vide, at vi på Færøerne har et blomstrende kulturliv, vi har mange kunstnere, kulturfolk og mange kulturforbrugere, der som jeg selv elsker at opleve, hvad kunsten og kulturen kan. Mange vil mene, at det er på trods, fordi vi med vores begrænsede befolkningsgrundlag også har begrænsede muligheder og ressourcer. Men heldigvis lader kunsten sig ikke begrænse. Den vil ud, den vil ses, høres og opleves og tak og lov for det!

De nordiske scenekunstdage er et rigtig godt eksempel på, hvordan stor kunst kan skabes i diverse konstellationer gennem samarbejde. For der er mange parter, der har været med til at gøre årets scenekunstdage til virkelighed, både med det faglige indhold og økonomisk. Heldigvis har både de nordiske fonde og lokale fonde støttet ligesom private virksomheder, sponsorer og andre. F.eks. vores stolte nationalteater Tjóðpallur Føroya og det prægtige Nordens Hus, som vi netop nu befinder os i. Det er utrolig vigtigt at bakke op om kunst og kultur, og det sætter jeg meget stor pris på også er gjort i denne sammenhæng. Ellers kunne det ganske enkelt ikke lade sig gøre!

Det færøske skuespilforbund, Leikarafelag Føroya, fremhæver betydningen af det nordiske samarbejde i det flotte katalog, sum er udarbejdet til de nordiske scenekunstdage. Festivalleder Gunnvá Zachariasen udtaler i sin velkomsthilsen: “Er der nogen, som befinder sig midt i centrum for det nordiske samarbejde, så er det os på Færøerne. Vi spiller finsk, svensk, norsk, dansk, islandsk teater. Vi oversætter nordiske skuespil til færøsk. Vi tager vores uddannelser i nabolandene, og vi taler alle et godt blandet nordisk”. Dette nordiske samarbejde ønsker Leikarafelag Føroya at hylde, og jeg vil hermed også gerne give min personlige hyldest til samarbejdet og dagene her på Færøerne, som nu endelig igen er på tapetet hos os for første gang siden 2002.

Programmet ser meget spændende ud og spænder over mange forskellige genrer, former, scener og mødepladser. Jeg er også meget glad for, at der er noget for teenagerne og familierne, og at der bliver sat fokus på barndom og kreativitet, og hvordan kunsten kan stå i centrum for nye oplevelser og viden. New Nordic Drama er også en meget spændende scenekunstform, hvor skuespillerne i høj grad lader sig udfordre foran et forventningsfuldt publikum.

Jeg vil her til sidst takke Leikarafelag Føroya, festivalleder Gunnvá Zachariasen og alle andre, som har forberedt Dagarnar 2016 i mange, mange timer. Tak til alle jer, der er rejst hele vejen til Færøerne, jeres nabo og samarbejdspartner.

I kan glæde jer til i aften, når åbningsforestillingen “Veitslan”, løber af stablen. Veitslan er netop et godt eksempel på nordisk samarbejde, når det er bedst, og som samtidig har været en rigtig stor publikumssucces her på Færøerne.

Inden jeg runder af, vil jeg også benytte lejligheden til at sige, at jeg håber, Færøerne igen bliver værtsland for de nordiske scenekunstdage. Som mange af jer måske er klar over, så arbejder vi for at opføre et nyt hus til vores nationalteater “Tjóðpallur Føroya”, og det ville være fantastisk, hvis vores nye, hårdt tiltrængte og prægtige skuespilhus ville danne ramme om dagene næste gang, de bliver afholdt her.

Til hæders for det nordiske samarbejde og med ønsket om nogle uforglemmelige oplevelser vil jeg hermed erklære de nordiske scenekunstdage “Dagarnar 2016” for åbnet.

Tak for jeres opmærksomhed!

MBF 35 ár - Lívið hevur litir í NLH fríggjadagin 20. mai 2016. Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu. 

Fyrst fari eg at ynskja Meginfelag teirra, ið bera brek hjartaliga til lukku við 35 ára degnum. Og lat meg skoyta uppí, at mær dámar so serstakliga væl heitið á hesi ráðstevnu: Lívið hevur litir!

Tí tað er júst soleiðis lívið er - eitt litfagurt vovið teppið, har vit hvør sær eru einstakir litir, men saman gerast ein vøkur litføgur eind.

Vit verða borin í heim við ymiskum lívstreytum, og hjá summum eru avbjóðingarnar størri enn hjá øðrum. Men vit eiga altíð at miða eftir at geva øllum javnbjóðis møguleikar, soleiðis at vit fáa eina heild, har rúm er fyri øllum.

Tá ið spurt verður um, hvørjar ætlanir eg havi fyri brekøkið komandi árini, so byggja mínar ætlanir júst á hetta. At vit við  frælsi, javnstøðu og samhaldsfesti virka fyri einum samfelagi, har øll hava møguleika at mennast og trívast. Har samhaldsfesti tryggjar, at vit hava umsorgan fyri hvørjum øðrum og standa saman um virðingina fyri tí einstaka og harvið tí serstaka hjá hvørjum tí einasta av okkum!

Eri so sera samd við visjónini hjá MBF, at fólk, ið bera brek skulu hava javnbjóðis rættindi í einum innkluderandi samfelagi!

Á skúlaøkinum verður strembað eftir javnbjóðis møguleikum til øll í eini innkluderandi skúlaskipan í tráð við grein 24 í ST-sáttmálanum um rættindi teirra, ið bera brek.

Hetta er eitt økið, sum skúlaskipanin hevur raðfest seinastu árini, og ein kós,  sum eg fegin vil halda áfram við.

Ikki bert tí, at vit skulu uppfylla ST-sáttmálan, men tí eg síggi meining í innklusjónshugtakinum. Tað snýr seg í fyrsu atløgu um rættindini hjá øllum at eiga virknan lut í felagsskapinum, men so sanniliga eisini um eina samfelagsliga visjón, har øllum verður givið javnbjóðis møguleikar, soleiðis at vit fáa eina heild, har rúm er fyri øllum.

Hesi sjónarmið eru óivað løtt hjá teimum flestu at taka undir við og hava eina meining um, men, sum kann vera trupul at útinna í verki – m.a. tí innklusjónshugtakið í stóran mun snýr seg um mentan, hugburð, mannasýni og virði. Tí má hvør einstakur av okkum taka í egnan barm og gera sítt til, at visjónin verður framd. Hetta tekur tíð, men eri vís í, at um vit øll tilvitað arbeiða fram ímóti málinum, so kunnu vit sum samfelag røkka langt.

Á skúlaøkinum eru dyr latnar upp fyri skúlatilboðum til ung við serligum avbjóðingum á miðnámsskúlunum.

Í Hoydølum eru ikki færri enn 2 serflokkar innan autismuøki, á Kambsdali sá fyrsta serbreytin dagins ljós í fjør og komandi skúlaár vera serbeytir eisini á Glasir og Tekniska skúla í Klaksvík.

Hetta má sigast at vera nýbrot í føroyskari skúlasøgu! Møguleiki er nú á nærum øllum miðnámsskúlum at hýsa fjølbroytni í orðsins sanna týdningi.

Ætlanin er at raðfesta økið í árunum, sum koma og miðað verður eftir at halda gongdini m.a. við javnari upptøku. Somuleiðis er ætlanin at stovnseta serbeyt í miðnámsskúlanum í Suðuroynni í 2017.

Ætlanir eru eisini at víðka Rásina.

Á fólkaskúlaøkinum er ætlanin at menna sernámsfrøðiliga økið, eisini hugburðsliga, so at málið í hvørjum einstøkum føri er at bjóða mennandi felagsskap, sum gevur meining fyri tann einstaka.

Vælumtókta sertilboðið í Skúlanum á Fløtum er skipað sum varandi skipan, og stig verða nú tikin til at skipa verandi serflokkar eftir sama leisti og skipa  nýggjar serflokkar m.a. í Suðuroy og Vágunum. Somuleiðis er skjøtil settur á at menna skúlatilboðið í Skúlanum á Trøðni.

Nýggi kunngerð er lýst fyri sernámsfrøðiliga øki og fær virkna frá komandi skúlaári. Við hesi kunngerð vænti og vóni eg, at serøkið innan fólkaskúlaøkið hevur fingið betri leiðreglur at virka eftir.

Tað eru fleiri kanningar, sum hava staðfest, at lykilin til góð og mennandi skúlatilboð til øll og harvið eisini væleydnað innklusjón, er væl skikkað starvsfólk, sum fáa høvi at førleikamenna seg. Hetta er eitt økið, sum eg havi ætlanir um at raðfesta høgt, m.a. við eftirútbúgvingum, fakligum døgum og styttri skeiðum.

Stig verða nú eisini tikin til at fáa starvsøkið hjá námsfrøðilgu stuðlunum skipað betur.

Lívið hevur litir. Ætlan mín fyri brekøkið komandi árini er at mála við so nógvum litum sum til ber við teimum amboðum, sum eru møgulig at nýta og raðfesta!

Takk fyri.

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, á hátíðarhaldi í Námi í sambandi við at  stóri norðurlendski læriportalurin nordeniskolen.org nú er tøkur á føroyskum, og sum hon alment lat upp 18. mai 2016

Góðan morgun og hjartaliga vælkomin á tíðindafund

Vit fara í morgun saman við Foreningen Norden, Norrøna Felagnum og Námi at sjóseta og kunna um nýggja spennandi undirvísingarportalin ”Norden i skolen”, og tað heilt serliga er, at ein føroysk útgáva er ment til portalin.

Norden i Skolen er ein ókeypis læriportalur, ið gevur norðurlendskum lærarum og næmingum nýggjar møguleikar fyri at arbeiða við norðurlendskum málum og norðurlendskari mentan, umframt veðurlagi og náttúru. Portalurin vendir sær bæði til fólkaskúlar og miðnám. Higartil eru í løtuni meir enn 4.700 lærarar skrásettir á norðurlendska portalinum.

Á Norden i skolen er rúgvismikið tilfar, sum fatar um m.a. bøkur, greinar, søgur, frásagnir og filmar, umframt at uppgávur eru gjørdar til tilfarið og lagaðar til ymisk aldurstig.

Tilfarið er skipað eftir aldurbólkum, 1. - 3. fl, 4. – 6. fl., 7. – 10. fl. og miðnámsskúli. Tú fert t.d. inn á evnið mál og mentan, velur aldursstig og síðani tekstaslag og hevur har fleiri valmøguleikar, bæði tekst, film, tónleikasjónbond og ljóð. Tú fært tekstin lisnan, og bæði til tekst og filmar eru arbeiðsuppgávur.

Umframt hetta eru frágreiðingar um norðurlendsku málini, um norrønu feløgini, og málsøga, ið lýsir bókmentalig tíðarskeið og málsøguliga tíðarlinju.

Eisini eru spennandi tiltøk fyri børn og ung sum norrønt skúlakjatt, Norðurlond í bio, spøl, rithøvundaskúli fyri ung, vinarflokkar og Nordjobb.

Eitt heilt nýtt tilboð, sum eisini er á portalinum, er ein ørgrynna av filmum, sum frítt kunnu brúkast í undirvísingini, og sum heilt vist kunnu stuðla upp undir mál- og mentanarfatanina landanna millum.

Eg skal ikki fara í smálutir at greiða frá sjálvum portalinum, men eg haldi, tað er frálíkt hugskot at hava ment ein felags norðurlendskan portal, sum er eitt tilboð í undirvísingini. Dygdargott og fjølbroytt undirvísingartilfar er altíð kærkomið, og eg haldi, at Meginfelag norrønu Felaganna (Foreningerne NORDENs Forbund (FNF) ) eiga rós uppiborið fyri at hava ment portalin saman við Norðurlendsku málsamskipanini og Norrønu Feløginunum í einstøku londunum.

Hugsjónin hjá Meginfelagnum er: "Við kunnleika, vinskapi og samstarvi skulu Norðurlond mennast til møguleikanna landslut". Hesi hugsjón kann eg bara taka undir við!

Okkara umboð í Meginfelag norrønu Felaganna er sum kunnugt Norrøna Felagið í Føroyum. Og tað er Norrøna Felagið, ið hevur átikið sær stóru uppgávuna at týða undirvísingarportalin til føroyskt, og sum vit seta sjóneykuna á í morgun.

Norrøna Felagið eigur stóra tøkk fyri hetta arbeiðið. Tí eg haldi, tað er sera gott, at føroyskir ungdómar kunnu fáa gagn av portalinum við útgangsstøði í føroyskum máli.

Norðurlendski læriportalurin hevur týdning bæði viðvíkjandi grannamálsundirvísing og at styrkja fatanina av samleikanum hjá tí einstaka sum partur av norðurlendska felagsskapinum.

Mál og málslig menning og ikki minst fatanin og virðingin fyri øðrum er ein týðandi liður í menning og virkisførleika hjá tí einstaka. Málið er okkara demokratiska amboð og ein týdningarmikil liður í øllum samskifti, læring og hugsavnan. Mín vón er, at skúlarnir fara at at nýta læriportalin í sínum arbeiði, og at børn og ung fáa eitt amboð, sum gevur teimum fleiri møguleikar at læra um, skilja og kenna seg sum partur av felagsskapinum millum Norðurlond.

Takk fyri!

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, á 20-ára hátíðarhaldi hjá Granskingarráðnum, ið var hildin í Norðurlandahúsinum 13. mai 2016

Granskingarráðið, Granskingarnevndin. Góðu øll granskingaráhugað!

Til lukku við teimum 20 granskingarárunum, og takk fyri høvið at greiða frá politisku ætlanunum á granskingarøkinum.

Fyri at byrja við byrjanini, so fari eg eisini at nýta høvið at takka Evu, at hon beit í súreplið av kunnleikans træ, tí, hóast prísurin var nokkso høgur, so fingu vit harvið eisini evnini at skyna millum gott og ónt. Vit fingu førleikan at nema okkum kunnleika, at spyrja, kanna, granska og menna loysnir, sum gjørdu tað møguligt hjá okkum neyðars naknu og deyðuligu skapningum at lívbjarga okkum her á fold. Og so fingu vit frælsið at velja og vraka millum allar møguleikarnar, sum standa okkum í boði sum menniskju. Alt slíkt, sum hevur borið okkum sum mannaætt fram á leið, men sum eisini áleggur okkum eina ábyrgd í dagsins konteksti, har vit umrøða granskingarøkið, hugsi eg ábyrgdina at skipa okkara skúlar, hægri lærustovnar og gransking, og at áseta etisku mørkini haríkring.

So takk til Evu, at hon beit í fruktina, ella í súrepli, sum nøkur túsund ár seinni datt niður í høvdið á Newton og setti nakrar týdningarmiklar tankar, ja, eina nýggja upplýsing, í gongd, - ella súreplið, sum síðan er vorið eyðkenda skjaldamerkið hjá heimsins størstu teldufyritøku, sum um nakar, ímyndar dagsins samfelag, dagsins møguleikar, dagsins avbjóðingar.

Tí vit liva í eini hátøkniligari tíð, einum vitanarsamfelagi, har kravið er, at vit fylgja við og megna at laga okkum til skiftandi tørv, krøv og fortreytir. Skulu vit sum samfelag ikki verða afturúrsigld, mugu vit eisini vera við í fremstu røð, tá um tøkniliga menning, útbúgving og gransking ræður.

Tað hevur verið ein áhugaverdur seinnapartur, nú vit hava hoyrt um Granskingarráðið hesi seinastu 20 árini. Vit hava hoyrt, hvussu alt byrjaði, ætlanirnar við fyrstu lógini, um virksemið fyrr og nú, um ítøkiligar granskingarverkætlanir, um granskingarstuðul, og hvørji úrslit eru sprottin burtur úr Granskingargrunninum og um avbjóðingar fyri framman.

Nú er so mín leiklutur sum landsstýriskvinna í granskingarmálum at siga nøkur orð um, hvussu eg síggi økið og eisini at hyggja frameftir.

Sum eg eisini sum nýsett landsstýriskvinna segði á Vísindavøkuni í september 2015, haldi eg, at tað er týdningarmikið, at útbúgvingarstovnarnir, granskingarstovnarnir, mentanargeirin og vinnulívið samstarva, tí hetta samstarv kann hava nógva fruktagóða menning við sær.

Vit hava alstóran tørv á nýbrotum, nýskapan og nýhugsan, og eg haldi tað vera ógvuliga spennandi, at vit gjøgnum miðvísa gransking eru komin fram til nýggjar hættir at hugsa og brúka ymisk evni, eitt nú innan tara og rognkilsi, og innan ílegur og sjúkur fyri at kunna fyribyrgja og lekja. Júst á hesum øki hava vit sum ein homogenur fólkabólkur serstaka góðar granskingarmøguleikar.

Tað er ikki altíð, at granskingin er eitt peningarligt gullnám, men hon gevur okkum alneyðuga vitan innan fyri mong, mong øki. Hon kann birta vón ella sløkkja vón, men hon kann altíð gera okkum klókari og geva boð upp á vegir at fara.

Eitt er føgur orð, annað er at handla. Hvat ætli eg so ítøkiliga at gera? Samgongan hevur sett sær fyri at raðfesta granskingina, og hetta er orðað í samgonguskjalinum á henda hátt: ”Góður skúlaskapur og lívslong læra eru grundin undir einum framkomnum samfelag. Útbúgving og gransking verða tí millum fremstu mál samgongunnar.” 

Tá henda samgongan tók við, var eitt størri fíggjarligt ruddingararbeiði neyðugt, og tí hevur byrjanin verið varlig, vit hava fyribils sett 1 mió. kr. eyka av til gransking í ár, vónin er sjálvandi, at upphæddin fer at hækka komandi árini. Komandi árini er ætlanin at økja játtanina munandi, og at seta serligar skipanir í verk innan vinnugransking.

Harumframt ætlar samgongan at orða ein yvirskipaðan granskingarpolitikk, sum í størri mun samskipar og sameinir granskingareindirnar, grunnarnar og ymsu ráðgevarnar, so størri heild verður á økinum. Fundur um hetta verður í næstum millum landsstýrisfólkini, sum varða av gransking, og løgmann, sum evsta myndugleika á økinum.

Vit vilja eisini framvegis raðfesta ES-samstarvið, sum nú er í gongd við Horizon 2020. Hetta síggja vit eisini sum ein góðan møguleika at skapa vøkstur, framburð og nýggj arbeiðspláss, og er tað hugaligt at síggja, at alsamt fleiri føroyskar fyritøkur fáa lut í midlunum úr ES-samstarvinum.

Umframt hetta, er eisini ætlanin at styrkja um námsfrøðiligu granskingina, herundir gransking í føroyska skúlaverkinum, har data í hópatali verður framleitt, tá ið eitt nú Pisa og landsroyndir eru. Data, sum í løtuni liggur klárt at kava niðurí, og sum vit kunnu menna eitt uppaftur betri skúla- og útbúgvingarverk.

Og sjálvandi ikki at gloyma stóra satsið hjá samgonguni: verkætlanina at skapa eitt veruligt lestrarkampus, har setrið, útbúgvingarnar, tey lesandi og okkara granskarar verða savnað á einum øki. Hetta fer vónandi at skapa munandi betri umstøður fyri gransking og menning.

Eilif Samuelsen greiddi frá fyrstu lógini, sum kom fyri 20 árum síðan. Verandi lóg er frá 2001 og treingir eisini til dagføringar. Eg fari í góðum samstarvi við Granskingarráðið at endurskoða lógina, og hetta hevur Granskingarráðið eisini ynskt. Harumframt liggur tað í kortunum at fara í dialog við allar teir partar, sum varða av gransking so ella so fyri at finna eitt felags stev og kanska onkrar felags mannagongdir og eitt neyvari samstarv. Vit mugu gagnnýta teir fyrimunir, ið eru í at samstarva, serliga tí vit eru eitt lítið samfelag.

Hetta haldi eg vera sera spennandi og ein uppgáva, eg gleði meg til at fara undir. Endamálið er sjálvandi at tryggja, at vit hava eina so góða og tíðarhóskandi lóggávu sum møguligt og so góðar skipanir og samstarv, sum til ber.

Aðalmálið er, at tað ber til at granska í alskyns evnum, sum granskarar hava áhuga í, og sum sanniliga gagna okkara samfelagi.

Um eg skal hyggja 20 ár fram, so er helst ógvuliga nógv hent á granskingarøkinum, júst sum nógv er hent farnu 20 árini. Vónin hjá mær er tó, at vit við endurskoðan og dagføring av lógini og við góðum samstarvi millum allar viðkomandi partar fara at síggja skjót og góð úrslit innan fyri nærmastu framtíð.

Ja hvør veit, kanska dettur næsta súreplið niður í høvdið á einum granskara í Føroyum!

Takk fyri.

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, hildin á ráðstevnu "Lærdómur er lættur at bera" í Norðurlandahúsinum 12. mai 2016, um avbjóðingar í undirvísingini og fysisku karmarnir fyri undirvísing.

Góðu tit øll!

Fyrst vil eg takka fyrireikarunum fyri, at eg eri boðin at seta hesa ráðstevnu um sambandi millum læring og ítøkiligar karmar. Jeg vil også byde velkommen til vores oplægsholdere, som er rejst herop for at udveksle erfaringer om forskellige aspekter af læringsrummet. Og tit øll, sum hava leitað tykkum í Norðurlandahúsið í dag, vil eg fegin takka fyri, at tit sýna hesum evni áhuga.

Og kundi eitt betri stað verið valt til hetta høvi? Norðulandahúsið man verða eitt tað besta prógvið um, at ítøkiligir karmar hava týdning, nógv størri týdning enn vit vanliga geva okkum far um. Hetta húsið er eitt dømi um, at karmar og innihald kunnu ikki skiljast sundur, men virka saman um at røkja sínum endamáli, ella sum amerikanski arkitekturin Louis Sullivan segði á sinni: formur og funktión eiga at fylgjast.

Hesin setningurin er framvegis viðkomandi, men í dag vita vit nógv meira um, hvussu byggilist, ljós, ljóð og litir tala til bæði vit og kenslur, hvussu tey ávirka trivnaðin og hugin til at læra, at trívast og mennast. Tá vit byggja nýtt leggja vit dent á, at alt fer fram í einari skipaðari tilgongd, har allir brúkarar geva sítt íkast til, at skúlarúmið bæði er favnandi og kveikjandi, avbjóðandi, vekir forvitni og birtir uppundir skapanarhugin.

Í dag verður granskað í atmosferu, huglagi og dámi, bæði tá ið talan er um smærri pláss sum skúlar og bókasøvn, og størri pláss sum býarrúm við vegum, viðarlundum, ljósi og øðrum. Tórshavnar kommuna hevur sum eitt tað feskasta dømi sett sær fyri at fara at endurskoða alla skipanina við gøtu- og ferðsluljósum í Havnini, júst ásannandi, at ljósviðurskiftini hava stóran týdning fyri trivnaðin og menningina í býnum.

Men at hugsa um skúla á henda hátt var ikki gamalt. Miðvingurin Jóhannes Ravnsfjall segði soleiðis um ta tíðina, hann sat á skúlabonki í 1920unum:

”Í skúlanum tá vóru tvær skúlastovur og ein forstova. Ein gamal ovnur var í hvørji stovuni, og brent varð bara torv. Um veturin í kuldanum var bítandi kalt inni, sjálvt um lærarin royndi at kynda sum best. Hann mátti jú heldur ikki nýta ov nógv torv. Bjálving av húsum var ókend, og tey gomlu vindeyguni vóru heldur ikki so tøtt, alt annað. Ein nýtti sjálvsagt ullint klæðir, men kalt var serliga at skriva, og ikki bar til at skriva í vøttum.”

Í dag er ilt at ímynda sær, at børnini høvdu lætt við at taka ímóti lærdómi undir hesum umstøðum. Og líkindini til at skulka sær undan vóru heldur ikki serliga góð. Varð ikki grundgivið nóg væl fyri, hví ein hevði verið burturstaddur, kundu foreldrini rokna við at fáa bót. Henda bót var skrivað á skattaseðilin hjá pápanum, har serstakur teigur var fyri skúlabøtur, og bótin tvífaldaðist fyri hvønn dag, ein var burturstaddur.

Hetta vóru karmarnir um ein skúla, sum tátíðar fíggjarorkan rakk til. Tað snúi seg fyrst og fremst um at fáa børn og lærarar undir turt og at tryggja, at børnini fingu sína skúlagongd. Men longu áðrenn Jóhannes Ravnsfjall hevði sett seg á skúlabonk í Miðvági, var ein framsíggin vestmenningur farin undir at leggja lunnar undir eina tøkniliga kollvelting. Í 1905 legði Ólavur bóndi á Heygum fyrsta telefonkaðalin í Føroyum, hetta var millum Vestmanna og Havnar. Árið eftir varð kaðal lagdur upp á Sandágerði, og vit fingu beinleiðis telefonsamband við útheimin. Nógv er fráliðið og mong viðurskifti eru broytt síðan tá. Neyvan gáaðu vit um, hvønn týdning eitt telefonsamband við útheimin fór at fáa fyri tað samfelagið, vit nú liva í.

Í dag liva vit í einum teldugjørdum heimi. Teldan og fartelefonin eru ein lívstreyt. Á talgildu miðlunum er alt til umrøðu alla tíðina, og vit kunnu nærum óavmarkað fáa samband við hvønn annan og beinanvegin leita fram tað, ið okkum tørvar av vitan og undirhaldi. Við nýggju tøknini hava tíð og stað fingið ein annan týdning, og við hesum koma eisini nýggjar avbjóðingar.

Tað er ofta tryggari at verða í fjøtrum enn at verða frælsur, sigur Franz Kafka í bókini Prosessin, og hesi orðini gerast viðkomandi fyri okkum, nú alt broytist so skjótt. Eg haldi, at tað er umráðandi, at vit ikki leggja okkum í fjøtur og síggja nýggjar avbjóðingar sum hóttanir, men heldur troyta nýggjar møguleikar.

Tikið verður til, at dagurin í dag leggur grund undir í morgin. Uttan mun til, hvussu ilt er at spáa um framtíðina, so eru vit ein partur av henni. Framtíðin er nú – og við nýggjari vitan og nýggjum royndum fylgir eisini ábyrgd. Tað er okkara ábyrgd, at børnini finna seg heima í skúlanum, og at skúlin finnur heim í børnunum. Hetta eigur at verða grundarlagið undir øllum virksemi í skúlanum, bæði tá tað snýr seg um innihald, og tá tað snýr seg um karmar.

Lærdómur er lættur at bera, er heitið á hesi ráðstevnu. Ja, lærdómur er ein dýrgripur, sum vit ogna okkum og hava við okkum alt lívið, ein dýrgripur, sum eingin kann taka frá okkum. Nema vit okkum holla vitan og førleikar, so gerast vónirnar betur fyri einari tryggari framtíð. Ein góð skúlagongd laðar grundina undir ta vælferð, ið vit øll njóta væl av. Varða vit um skúlan, varða vit um framtíð okkara!

Við hesum orðum fari at takka fyrireikarunum fyri, at teir hava tikið stig til hetta áhugaverda og viðkomandi tiltakið, og eg ivist onga løtu í, at vit fáa góðan íblástur til víðari arbeiðið við at menna okkara skúla.

Og til vores oplægsholdere: Jeg er sikker på, at programmet i dag vil give alle deltagere en udbytterig dag, og jeg håber, at I også får lejlighed til at opleve vores naturskønne omgivelser heroppe, og at I kan hente masser af inspiration med hjem i bagagen.

Eg fari at ynskja tykkum øllum góða eydnu við tiltakinum.Takk fyri!

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, hildin hósdagin 5. mai 2016, í svimjihøllini í Gundadali

Góðu  svimjarar,  viðhaldsfólk og fyriskiparar

Tað er mær ein heiður at seta FM meistarastevnuna á stuttgeil 2016. Hesar næstu dagarnar fara okkara evnaríku ungu svimjarar at kýta seg og geva alt, ið tey eiga. Kappingin er hørð, og vónin er stór um at svimja seg á landsliðini til Evropisku JuniorMeistarastevnuna í Ungarn í summar og til Norðurlendsku Meistarastevnuna fyri Ung í Finnlandi. Hetta er eisini ein heilsan til tykkum, sum longu hava svomið tykkum til evropisku meistarastevnuna í London um góða viku.

Svimjihópurin er ógvuliga góður, tíðirnar er góðar, og 2 av tykkum, sum luttaka, hava svomið tykkum til gullnálir! Tað er spennandi at fylgja við í menningini av ítróttargreinini og haraftrat gleðiligt,  tá tað gongur væl hjá einstøku svimjarunum. Ítróttur kann, um nakað, savna tjóðina, bæði til gamans og til álvara. Mong eru spent savnað her rundan um hylin, og heima í stovunum sita eisini mong spent og fylgja við á sjónvarpsskíggjanum.

Svimjing fevnir víða um alt frá morgunfrúum til pinkubarnasvimjing, havsvimjing, parasvimjing, skúlasvimjing til meistarasvimjing. Vit kunnu øll vera við, øll sum trívast í vatni. Tað gevur styrki til likam og sál at røra seg í vatninum. Og tá tað gongur sum eftir ánni hjá einum svimjara, breiðir tað seg sum ringar í vatninum.

Flestu av okkum kunnu taka nøkur svimjitøk, men at gerast ein góður svimjari ella úrvalssvimjari, tað er ikki bara sum at siga tað.

At gerast ein góður svimjari krevur harða venjing dag og dagliga, góðan sjálvsaga, treiskni, treysti og ikki minst hug og vilja. Eg havi størstu virðing fyri allari tí orku og øllum tí arbeiði, tit leggja í tykkara ítróttagrein og fyri teimum flottu úrslitum, tit røkka.

Hesar dagarnar, kappingarnar eru, luttaka 76 svimjarar úr 6 feløgum, og svimjararnir fara at kappast einar 495 ferðir tilsamans í 42 kappingum. Spennandi verður, um okkurt nýtt met verður sett aftur í ár. Vit fara spent at fylgja við Føroya ungdómi hesar dagarnar og fara at fylgja tykkum, tá tit fara víðari á meistarastevnur í Norðurlondum, Evropa og sjálvt í Suðuramerika, har vit sjálvandi eisini fara at fylgja Páli Joensen, tá hann svimur á OL í august.

Eg fari at enda at ynskja øllum nakrar góðar meistarastevnudagar og tykkum svimjarum bestu eydnu!

Við hesum orðum er FM meistarastevnan á stuttgeil 2016 sett, takk fyri.

Mynd: Felagsmynd av norðurlendsku mentamálaráðharrunum

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu í mentamálum, á seminarinum Re-shaping Cultural Policies for Development Promoting Diversity of Cultural Expressions and Artistic Freedom in a Digital Age í Helsinki 2. mai 2016

New challenges in cultural policies

Director-General

Ministers

Ladies and Gentlemen

From the western periphery, with the largest island in the world, to an archipelago consisting of some 6,500 islands and skerries in the east. In the middle, a group of 18 small islands, which tiny rocky shore has been compared to a grain of sand on the floor of a dance hall - the diversity of the Nordic Region is immense.

Titled autonomous territories in the Nordic co-operation Greenland, the Åland Islands and the Faroe Islands are facing different conditions, but they still share the fundamental Nordic values on democracy and freedom of expression. I am sure that the current challenges in cultural policies and how they are met are different but as minister of culture in the Faroe Islands, I now speak on behalf of all three autonomous territories.

The Faroe Islands are not yet part of the 2005 convention, but the associated membership of UNESCO that the Faroes obtained in 2009 and the formation of a national commission for UNESCO in 2012 have connected the Faroe Islands to the wider world. Especially we have benefitted from the close cooperation among the National Commissions for UNESCO in the Nordic countries.

Greenland has signed the convention, and participates in the cooperation as a part of the Danish National Commission.

In terms of challenges for development in cultural policymaking, I will point out these three issues:

1. Culture in sustainable development and gender equality

A governmental report from 2013 states that the main issue challenging the Faroe Islands is a declining and aging population. Like in other peripheries, the reason can be found in especially women seeking the opportunities of the centres, but in the case of an island society, they move abroad and will therefore not contribute to the economic, social or cultural development of the society. A survey from 2012 claims that in the Faroe Islands out of the 54 % of women receiving a higher education, 61% of them study abroad, and less than 50 % of them will return to the islands after their studies. Lack of opportunities in the periphery and the traditional hunting society of the Faroe Islands were stated as possible reasons, as it is in Greenland.

Even though the latest figures show that the population in the Faroe Islands is now slightly increasing, the circumstances call for a cultural policy development in all autonomous territories where the possibilities of cultural and creative industries development are pursued and where gender issues are taken into consideration.

Current actions of the government in cultural development include a strengthening of the Faroese Cultural Fund. The aim is to double the financial support on art and culture over the next three years.

Although there is a growing awareness of the importance of cultural and creative resources, in general the shortcomings of statistics contributes to the perception of art and culture as an expense rather than a value to the society.

2. Promoting mobility and access

One of the key findings in the Global Report on the 2005 Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions is that the mobility of artists and other cultural professional is crucial to maintaining a heterogeneous world of ideas, values and views.

The fostering of mobility and diversity of cultural expressions should be central issues in cultural policymaking in societies situated in the periphery.

A recent action taken on as a collaboration between the Ministry of Culture, the Municipality of Tórshavn, the Nordic House and the national airline company is an “Air Bridge” aimed at supporting Faroese professional artists travelling abroad.

I would like to mention the Nordic Houses and institutes as valuable contributors to the diversity of cultural expressions. Bringing the Nordic region and the wider world on stage and acting as facilitators for artists accessing the international market, the Nordic Houses and institutes over the last 30 years have been drivers in the cultural development. Over the years, the Nordic Houses and institutes have also pushed the boundaries by expanding the variety of artistic expression.

3. Media diversity and the challenges of the digital age

Being among the world’s smallest languages by number of native speakers, the Greenlandic and Faroese languages face challenges in the digital age. Living and thriving languages in every respect, the dominant position of English on the digital platforms will eventually have an impact on the languages of future generations.

A main issue in the cultural policymaking is to ensure that the small languages are available for a wide range of media and platforms including mobile devices, television for kids, teaching materials and more. To islands with less than 50,000 inhabitants that is a major task.

In terms of civil participation and inclusion, we believe that cultural institutions like libraries and museums could play a vital role in responding to the challenges of the society in the digital age.

The digital age will provide opportunities for islands societies and peripheries to overcome some of the boundaries previously maintained by distance. In 1624 John Donne wrote “No man is an island”. In the digital age, not even islands are islands. That has to be reflected in the re-shaping of the cultural policies in the digital Age.

Thank you for your attention.

Speech delivered in Reykjavik on the Faroese Flag Day of April 25^th 2016

by Rigmor Dam, Minister of Education, Research and Culture 

Your Excellencies, Ladies and Gentlemen,

Today is the 25th of April, our national Faroese Flag Day where we celebrate our beloved and almost 100 years old national flag called Merkið, which means “the banner” or “the mark”.

For the Faroese the annual celebration is a proud and happy event that has a central importance for the identity of the Faroese people. That is why it is a special honor and pleasure for me to share it with so many distinguished guests, Members of Parliament, representatives of the diplomatic community, officials and close friends of the Faroes.

Merkið is from 1919, but back then the Danish Government that ruled over the Faroe Islands, would not accept that the Faroe Islands got their own flag.

But things changed as the second World War erupted. Denmark was occupied by Nazi Germany and shortly after Norway followed. In order to ensure that this expansion could not continue Britain acted – and occupied the Faroes. As a large number of Faroese boats shipped fish to Britain, a Faroese Flag became a necessity, so that that the Faroese ships would be perceived as allies rather than enemies.

On the 25th of April 1940, the British Government along with her wartime allies recognised our flag as the official flag of the Faroes.

Ever since, this day has been celebrated by the Faroese as the official Faroese Flag Day.

Ladies and gentlemen,

The author, William Heinesen, famously described our capital Tórshavn as “the navel of the world”. Yet many people – including many Faroese people – have the bad habit of referring to the Faroe Islands as an “isolated” country. I challenge this way of thinking.

We may be some distance geographically from our nearest neighbours, but we are strongly connected with the world around us, culturally as well as commercially.  Our entire economy is based on international trade. Almost all of our goods are imported and almost all of our production is exported.

This means of course that strong and dynamic international relations are fundamental to our future development.  That is why we place such importance on nurturing these relations and developing new ones.

The Faroe Islands are an island nation, there’s no denying this simple fact. But we do not fit the usual stereotype of the insular and homogenous islanders. Our society and culture has been enriched and diversified by people from all over the world who have chosen to make their lives here. I can mention that in addition to people from all the Nordic countries, 90 different countries are represented today among the residents of the Faroes.

The Faroes offers a lifestyle of running in untouched nature, swimming in the ocean with amazing diving sites, world class restaurants and a close-knit community. Music in its many forms is an intrinsic part of our culture; no party is complete without a sing along, brass bands perform on occasions like today as well as choirs, there is the traditional Faroese dancing where the rhythm is created by the footfall on a wooden floor accompanied by great storytelling of love and war. We also have strong singer song writer traditions.

Ladies and gentlemen,

After the general election to the Faroese Parliament on September 1^st last year, a new Government was formed. It is a coalition between the three parties Javnaðarflokkurin (the Social Democrats), Tjóðveldi (the Republicans) and Framsókn (the Liberal Independent Party)

The new Government is committed to make the Faroes a more active player in the global community.

It is about finding new markets for both exports and imports.

And in this regard we choose to obtain free trade relations with as many countries as possible. The Faroes have already signed Free Trade Agreements with the European Union, Iceland, Norway, Switzerland and Turkey.

As our main export commodity is fish and related products, veterinary agreements with different countries are very important. We are now trying to make such agreements with China and Brazil.

And we are looking forward to becoming a member of the World Trade Organization.

The Faroes are strategically located at the doorstep between Europe and the Arctic. Demand for ship- and port services and other economic activities are growing in this part of the world.

Based on these facts, the Faroes Islands are determined to tap into this well of opportunities, and we will be looking for interested partners to join both in our efforts to develop already established businesses and in our search for new opportunities.

Ladies and gentlemen,

Once again thank you for being here today.

I would like to thank Mr. Petur Petersen, Head of our Representation, and his staff, for hosting this evening’s event. A wonderful spring evening, stylish setting, in good company; these are all the ingredients for a great evening.

- Please join me now in a toast to friendship, and close and fruitful relations between our respective countries in times to come.

Thank you!

Mynd: Rigmor Dam, landsstýriskvinna, saman við Ólafur Ragnar Grímsson, Petur Petersen, sendimanni og Haldóru Ranghamar, sendifrú

Mynd: Hjalmar Jóhan Juul

Setanarrøða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu í mentamálum

Skúladepilin í Hovi, dýri biðidagur, 22. apríl, kl. 14.00

Háttvirda samkoma! Kæru tónleikarar!

Ein av okkara virknu høvundum, Maurentius S. Viðstein, hevur í greinini  “Tónar í hundrað ár” lýst fyri okkum, hvussu tónleikurin hevur ljóðað í Føroyum, alt síðan hetta oyggjaland við buldur og mikið brak steig upp úr Atlantshavi.

• Her hevur verið avtakt við fugli bæði í haga og í bergi á hvørjum sumri, og hesir fyrstu íbúgvar landsins hava havt mál, mál við tónum og tónleiki, hvør við sínum nevi.

Víðari sigur Maurentius: Munurin millum tónleikin  í haga og í bergi er stórur, tí meðan heiðafuglurin yvirhøvur letur í “moll” so er tónleikurin í urð og bergi altíð í “dur”, hann er harðari og mælskari, men mál hevur hann .

.......

Aftur í ár verður “blást” til musikkstevnu ella til hornorkesturstevnu, hesaferð fer tiltakið fram í Suðuroynni, og tað er Tvøroyrar Hornorkestur, ið skipar fyri her á Skúladeplinum í Hovi.

So vítt eg dugi at síggja, eru tað í ár 50 ár síðan tann fyrsta skipaða hornorkesturstevnan varð hildin í Føroyum. Tað var í Vestmanna í 1966. Síðan hava stevnurnar árliga fjakkað upp á skift ímillum sokallaðar ‘hornorkesturbygdir’ sum Klaksvík, Fuglafjørð, Sørvág, Eiði, Vestmanna, Tvøroyri og so Havnina eisini.

Í ár hava 8 orkestur úr øllum landinum sett sær stevnu her í Hovi. Her verður skipað fyri konsertum og verkstovum av øllum handaslag – ja, her verður veruliga blást í hornið olivant – tvørtur um deildir og stovur, ja, tvørtur um kommunumørk.  Góður tónleikur kennir sær eingi mørk – heldur ikki kommunumørk.

Eg haldi, at tað er av ómetaliga stórum týdningi, at tit sum varða av hornorkesturmentanini í Føryum, halda fast við hetta árliga afturvendandi tiltakið, sum henda landsmusikkstevnan er. Eitt tiltak sum nú í 50 ár hevur bundið fólk allastaðni frá í landinum saman gjøgnum tónleikin.

Í Suðuroyartíðindum stóð ein grein í 1985, yvirskriftin var: Hvat hevði Tvøroyri verið uttan hornorkestur? Har verður skrivað eitt sindur um tað tá unga Tvøroyrar Hornorkestur, sum varð stovnað í 1978, og sagt verður, at í orkestrinum  eru 22 spælarar, teir hava vanliga 2 venjingar um vikuna, men uppmøtingin er ikki góð. Hornorkestrið má kappast við seyðin, fiskin, fótbóltin og sjónvarpið.

Í dag kundu vit kanska spurt: Hvat høvdu Føroyar verið uttan eina Landsmusikkstevnu?

Eg fari at takka tykkum øllum, sum á henda hátt við treiskni, áhaldni og við tónleiki halda lív í tónleikinum i landinum.

Takk Tvøroyrar Hornorkestur, sum hevur skipað fyri stevnuni á hesum sinni.

Eg fari við hesum at ynskja  tykkum øllum blíðan byr.

Við hesum orðum er musikkstevnan 2016 sett.

Takk fyri.

Aðalfundur Føroya Lærarafelags 16. apríl 2016

Góðan morgun øll somul. Góðu lærarar og leiðslur og tit í nevnd Føroya Lærarafelags. Eg fegnist um at fáa høvi til at bera tykkum eina heilsan á aðalfundi tykkara og takki samstundis nevnd Føroya Lærarafelags fyri innbjóðingina.

Tá ið umræður fólkaskúlan eru vit øll fyrstahondskeldur, og hetta er helst orsøkin til, at vit øll hava eina meining um skúlan. Hann er jú okkara fólkaskúli, sum flestu okkara tíbetur kenna okkum at eiga lut í – og vilja honum tað besta.

Fólkaskúlin – avbjóðing, læring, samvera og kveiking

Fólkaskúlin er bulurin í fólkaræðisliga samfelagnum. Og fólkaskúlin leggur lunnar undir menning barnsins frá 6 til 7 ára aldri.

Krøvini til skúlan eru stór í dag. Og krøvini til okkara ungu eru eisini stór. Hevur tú ikki ognað tær fjølbroyttar førleikar í skúlatíðini, er torført at finna fótafesti – bæði í útbúgvingarskipanini, á arbeiðsmarknaðinum og í tilveruni sum heild.

Fólkaskúlin skal hava høga politiska raðfesting og vera bæði námsfrøðilga og fakliga á einum høgum støði. Umframt at tryggja børnunum eitt gott barnalív og eitt gott framtíðarlív, skal hann gera tey ungu før fyri at taka avgerðir og vera tilvitað um samfelagsviðurskifti, og spælireglurnar í einum demokratiskum samfelag, at taka ábyrgd, at virka saman við øðrum og at duga at seta orð á sínar dreymar, hugsanir og ætlanir.

Heimurin í dag er so ómetaliga kompleksur, og vit hava ikki somikið sum hóming av, hvat framtíðin hevur at bjóða – tíansheldur, hvørjar førleikar og eginleikar krevjast av framtíðar borgarum – og nú tosi eg bara 10-15 ár fram.

Tó vil eg siga, at um vit kunnu geva børnum okkara tann eina fína førleikan: at rúma og virða onnur menniskju, aðrar meiningar og áskoðanir, so er væl sloppið.

Tað var tann tíð í europeiskari søgu, har kríggj og klandur, hópdráp, neyðtøkur og niðurbrenningar stóðu uppá í, ja, vit plaga at siga í heili 100 ár, tí fólk vóru ósamd um trúðarspurningar. Eftir at protestantar og katolikkar høvdu stríðst øll hesi áratíggju, lógu risastór landøkið í oyði og órøkt, og tað tóktist sum ongin endi var á ræðuleikunum.

Burturúr rúkandi øskuni, úr leivdum og toftum, reistist tá ein andi, ein upplýsingarandi, sum savnaði stríðandi partarnar kring borðið, har teir samdust um – ja, hvat? Um, at ræðuleikarnir máttu fáa ein enda. Og einasta amboðið at røkka hesum málið var semjan um, at tað er í lagi at vit eru ósamd! Og í kjalarvørrinum á hesum fingu vit mannarættindasáttmálan og onnur borgararættindi, sum tryggja okkara trúðarfrælsi, talufrælsi, skrivifrælsi og onnur rættindi – og sum frá leið eisini fólkaræðið, andsfrælsi, tolsemi, víðskygni og onnur demokratisk amboð, sum skulu tryggja, at allir borgarar hava møguleikan at skapa sær tað góða lívið, so leingi tað ikki gongur út yvir onnur – og at hetta skulu vit tola, vit medborgarar – medmenniskju.

Tí vil eg endurtaka: At um vit megna at geva børnum okkara henda eina fínasta førleikan við á leiðini: at virða onnur menniskju og ymsar meiningar, so skapa vit góðar virknar demokratar, sum vit vónandi eisini fáa brúk fyri í framtíðini – ikki bara her hjá okkum, men vónandi kring allan heim.

Sitandi samgonga hevur sett sær fyri, at ongin skal detta niðurímillum. Tað verið seg í skúlanum og á øllum øðrum pallum í samfelagnum, har meginreglan er, at øll skulu við. Fólk skulu ikki detta niðurímillum av fíggjarligum ávum, av heilsuávum, vegna sosialar umstøður, bústaðarneyð, brek ella aðrar avbjóðingar. Øll skulu við.

Tí er avgerandi, at allir næmingar fáa møguleika at menna sítt potentiali í felagsskapinum, at fólkaskúlin er rúmligur og kveikjandi í sínum virksemi, og at tann námsfrøðilgi parturin og professionella tilgongdin í læringini hevur stórt pláss.

Av átøkum, sum eg sum landsstýriskvinna arbeiði við og havi sett á dagskránna næsta skúlaár, eru:

Eftirútbúgving og kveikingardagar

Bæði lærarar og leiðsla hava tørv á íblástri og fakligari uppstigan, so vitanin áhaldandi verður dagførd. Umráðandi er at fylgja við, hvat hendir á útbúgvingarøkinum, eisini í okkara grannalondum, og at hava rúm og tíð at halda seg ajour fakliga og námsfrøðiliga. Skipað førleikamenning av lærarum og leiðslum eru tí millum fremstu átaksøkini innan skúlaverkið.

Sum tit vita, varð lagt fyri við felags happingartiltaki, har allir lærarar landsins hittust á ráðstevnu um hetta týðandi evnið. Líknandi lærarardagar verða eisini komandi ár, og eru tit sjálvandi vælkomin við hugskotum um evni, sum kundu verið viðgjørd.

Leiðsluútbúgving

Leiðsluleikluturin hevur avgerandi týdning, tí leiðslan skal ganga í strategiska arbeiðinum og yvirskipaðu námsfrøðiligu visjónunum fyri skúlan. Hon skal stinga út í kortið, skapa felags fatan, ognarskap og fylgisskap. Tað hevur í mong ár verið stórur tørvur á leiðsluútbúgving fyri leiðslur og varaleiðslur skúlans, so vit eru nú farin undir at fyrireika leiðsluútbúgving í námsfrøðiligari leiðslu, læring og fyrisiting. Ein útbúgving við fleiri leiðsluligum førleikum, herímillum ástøðiligum  og metodiskum innliti í t.d. at leiða læring og sjálvleiðandi starvsfólk, sum lærarar, námsfrøðiliga starvsfólkamenning, skúlamenning og námsføðiliga menning sum heild. Málið at leiða í lærandi stovninum er fyrst og fremst at læra at leggja sína leiðslu soleiðis til rættis, at allir partar starva fram móti tí yvirskipaða og felags málinum, at næmingarnir læra so nógv sum gjørligt og trívast so væl sum til ber.

Lesimenning

Lesimenning og málsligur førleiki hjá børnum og ungum eru øki, sum eg raðfesti høgt. Í næstum verður tí farið undir landsumfatandi átak, har tey mongu, sum varða av málsligari menning hjá børnum og ungum, verða boðin við í tilgongdina.

Málið er ein týðandi liður í menning og virkisførleika hjá tí einstaka. Tað er okkara demokratiska amboð, okkara liður í samskifti, læring og hugsavnan, at seta orð á lívsins viðurskifti, bæði persónlig, í felagsskapinum og tí, sum rørist rundan um okkum.

Málslig menning og lesing hanga eisini neyvt saman, tí er tað so umráðandi at menna málførleikan hjá børnum. Lesing er eitt tað týdningarmiklasta amboðið í flestu lærutilgongdum, í samfelagsviðurskiftum og arbeiðslívi. John Hattie ein av heimsins leiðandi granskarum vísir í sínum granskingarúrslitum á, at um børn ikki hava loyst lesikotuna, tí ið tey eru átta ára gomul, so blíva tey helst ongantíð góðir lesarar.

Umframt at fyriskipa lesi og málmenningarátøk, havi eg longu sett fleiri tiltøk í verk á hesum øki. Játtanin til bæði Nám og Bókadeild Føroya Lærarafelags eru hækkað í hesum fíggjarári, og framleiðsla av tilfari til børn og ung verður eisini raðfest komandi ár.

Trivnaður

At arbeiða við trivnaðinum er grundleggjandi partur av skúlans virksemi, undirvísing og gerandisdegi. Tað er gott at steðga á og fáa íblástur, og tað upplivdi eg eisini, at lærarar og leiðslur virðismettu  á ráðstevnuni um trivnað og happing og í tíðini hareftir.

Hetta er áhaldandi arbeiðið, sum ber fram á leið, og lærarans uppgáva í dagsins samfelag er bæði at arbeiða á fakliga og trivnaðarliga mótunum í senn. Hesi ganga hond í hond og treytað hvørt annað. Í undirvísingini er næmingurin partur av einum felagsskapi í flokkinum, og tað at læra og duga, eggjar næminginum til at læra meira. Vit skulu seta krøv til læringina, samstundis sum arbeitt verður við persónligu og sosialu menningini.

Hvønn fólkaskúla ynskja vit

Tá ið broytingar skulu fremjast á fólkaskúlaøkinum er siðvenjan breiðar politiskar semjur. Undangongumaður mín í landsstýrissessinum náddi júst at savna umboð fyri politisku flokkarnar, áðrenn val varð útskrivað, og heldur hetta arbeiðið fram nú. Millum málini, sum skulu viðgerast politiskt, er spurningurin um hóskandi skúlasamstarvseindir, um samfelagsfak sum lærugrein, um skipan av 10. flokkum kring landið og um sernámsfrøðiliga økið. Hetta arbeiðið er júst byrjað, og verður Føroya Lærarafelag tikið við upp á ráð ávegis.

Framtíðarútlit

Samfelagið stendur ikki í stað, og heldur ikki fólkaskúlin. Avbjóðingarnar eru mangar og spennandi, og uppgáva skúlans og okkara, sum varða av skúlanum, er at fylgja við og ikki gerast eftirbátur. Hetta krevur samstundis, at tit, sum starvast í fólkaskúlanum fáa umstøður fyri fakligari og námsfrøðiligari menning, at tit fáa íblástur, tíðarhóskandi undirvísingarmiðlar og góðar arbeiðsumstøður.  Og ikki minst, at skúlarnir í størri mun í hvør sínum lagi fáa rúmligari ræsir at skapa tann góða skúlan. Tað skal tí vera mín vón, at rákið við detail- og sentralstýring, sum hevur vundið so nógv uppá seg innan tað almenna hesi síðstu árini, fer at vikna, og at álit í størri mun verður sett fram um eftirlit – og her er eisini neyðugt, at tit sum felag spæla við!

Endamál skúlans er, at øll fáa umstøður at læra og mennast í treysti til sín sjálvs og í felagsskapinum, og at næmingarnir fáa nýtt sínar mongu gávur. Lærarar og leiðsla eru krumtappur í hesum týdningarmikla arbeiði, sum ikki kann undirmetast, og sum vit eiga at leggja áherðslu á at fjálga um og menna. Hetta er millum mínar fremstu setningar sum landsstýriskvinna.

Eg ynski tykkum ein góðan aðalfund og áræði og virkisfúsni í tykkara týdningarmikla starvi børnum, ungdómi og samfelag okkara at gagni og menning.

Takk fyri.

Fróðskaparsetur Føroya 

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, tá ið hon bjóðaði vælkomin til almennan fund um framtíðarhølisviðurskiftini hjá Setrinum. Námsvísindadeildin 15. apríl 2016, kl. 14.00

Góði rektari! Góðu tit øll!

Eg fari við hesum at bjóða tykkum øllum vælkomnum til henda kunnandi fundin um hølisviðurskiftini hjá Fróðskaparsetrinum, sum kampusbólkurin hevur bjóðað til. Hesin bólkurin, sum er settur at koma við eini ætlan fyri, hvussu vit skipa framtíðar lestrarkarmar- og bústaðir til lesandi í økinum.

Vaknandi húsafasadur, nú náttin er deyð. Spyrja hvønn annan, hvar fáa vit nú morgunbreyð..

Mong eru vit, sum kenna okkum aftur í huglagnum í yrkingini um súrligar nætur í Keypmannahavn hjá Kára P. At vera ung, víðopin og viðbrekin og so fantastiska livandi. Sansirnir standa at bresta. Alt er fyrstu ferð. Hjartarøturnar trilva eftir kjølfesti. Úti á Langabrúgv. Á Oyrasundi. Soleiðis var, tá ið eg var lesandi fyrst í 90’unum. Fingu ein pakka við føroyskum bløðum, mati og Cadbury sendandi av og á, eina telefonsamrøðu sunnudag og eina ferð heim á sumri. Og mong vóru vit, sum komu heim aftur. Men langt frá øll.

Í miðal verður sagt, at helmingurin kemur ikki heimaftur. Finna sær ein dana. Keypa ein andeil og gerast partar av kreativa speltsegmentinum í danska høvuðsstaðnum, virka sum námsfrøðingar og sálarfrøðingar, lærarar og granskarar, sjúkrasystrar og sosialráðgevar, læknar og verkfrøðingar, arkitektar og advokatar. Byggja land, annað land. Og tað er gott, at okkara ungu finna eydnuna, men hvat hevði tað verið gleðiligt, um fleiri komu heim aftur eftir loknan lestur.

Okkara størsta avbjóðing sum samfelag er at skapa einar yngri Føroyar. Einar Føroyar, har ungdómurin trívist og festir rót. Ikki harvið sagt, at tey ikki skulu leita sær uttanlands at nema sær kunnleika og lívsroyndir. Men tey skulu helst koma heim aftur við skjáttuni fullari av vitan og royndum, børnum og makum – heim til ommurnar og abbarnar, heim at byggja land – at byggja heimland.

Hesa avbjóðing skulu vit taka í størsta álavara. Okkara ungu skulu ikki leita sær burtur, tí tey kenna seg rikin av landinum vegna vantandi valmøguleikar her heima. Vit skulu bjóða nógvar ymiskar útbúgvingar og lestrarmøguleikar her heima. Vit hava víðkað munandi um útboðið síðstu árini, og henda gongd skal halda fram. Soleiðis kunnu okkara ungu velja at lesa her heima burturav, ella at kombinera lesnaðin við at taka ein part her og ein part aðrastaðni. Vit eru longu á beatinum har, og skulu áhaldandi víðka um útboðið og eisini útbyggja samstarvið við aðrar lærustovnar, umframt at vit mugu gagnnýta tøkniligu møguleikarnar til okkara fyrimum: Smá, fá og fjarðskotin, sum vit eru, kunnu vit, um rætt verður farið fram, fáa gleði av, at til ber at lesa hvat sum helst, hvar sum helst og nær sum helst í dag. Málið skal tí vera, at kampus Føroyar verður lestrarligi miðdepilin fyri okkara ungu, har vit kunnu bjóða eitt spennandi, mennandi og nútímans lestrarumhvørvi. Har okkara ungdómar lesa, liva og knýta vinarbond fyri lívið. Har okkara starvsfólk undirvísa og granska og fáa fakligar avbjóðingar, og har útlendsk lesandi leita sær útbúgving, vitan og sambond tvørtur um lond og fakmørk.

--

Men hetta krevur, at hølisviðurskiftini hjá setrinum batna munandi, tí tey eru als ikki nøktandi sum er. Arbeiðsbólkurin, sum hevur bjóðað inn í dag, hevur fingið til uppgávu at greina hesi viðurskifti. Í fyrstu atløgu skal arbeiðsbólkurin leggja eina frágreiðing fram nú í mai, og hana gleði eg meg til at lesa.

Vit kunnu ikki droyma um, at Føroyar verða fremsta lestrarlandið hjá okkara ungu, um vit, aftaná 50 ár, framvegis ikki hava hóskandi fysiskar karmar at bjóða teimum. Sjálvsagt vigar innihaldið í útbúgvingunum mest, so okkara útbúgvingar samsvara við líknandi útbúgvingar aðrastaðni.

Men teir fysisku karmarnir skulu eisini vera í lagi – og tað eru hesir, sum verða viðgjørdir her í dag. Og eg haldi, at eg kann siga, at øll tann politiska skipanin bæði á Løgtingi og í landsstýri er samd um, at her skal okkurt gerast í næstum, serliga fyri at savna tær mongu útbúgvingrnar, sum í løtuni húsast kring allan býin, og fyri at fáa til vega bíligar og góðar lestrarbústaðir í setursumhvørvinum.

Tað vil so vera, at tá ið slíkt arbeiði verður sett í gongd, skulu og vilja øll sjálvandi hoyrast: politikarar og borgarar, lærarar, starvsfólk og grannar, og ikki minst studentarnir sjálvir.

Fundurin í dag er liður í hesum arbeiði:

at kunna um gongdina hjá arbeiðsbólkinum,

at fáa viðmerkingar frá teimum ‘avvarðandi’,

at lurta eftir teimum, sum hava vitan um slíka bygging og slík viðurskifti, og

at fáa hugsot frá teimum, sum í framtíðini skulu starvast í einum samlaðum setursumhvørvi her á Frælsinum.

Tað gleðir meg at síggja í skránni, at millum røðararnar er eisini umboð fyri Ráð teirra lesandi.

Nú skal eg ikki standa her og siga arbeiðsbólkinum, hvat hann skal skriva og gera. Eg bíði í spenningi eftir tekstinum. Tó okkurt smávegis kann eg tó tríva í til høvi:

Eg nevndi grannar í áðni.

Tað er soleiðis, at vit hugsa okkum eitt framtíðar ‘setursumhvørvi’ her á Frælsinum, her sum vit so líðandi í umleið hundrað ár hava bygt upp eitt umhvørvi av lærdóms- og vitanarstovnum.

Sjálvandi er tað avmarkað, hvussu nógv kann gerast á fermetrunum, sum liggja millum Debesartrøð og Frælsið.

Mann kann siga, at tá ið tey í 1920-unum gjørdu av at byggja eini hús úti á Debesartrøð, sum skuldu hýsa bókasavni, skjalasavni og fornminnissavni, var tað ikki av tilvild.

Tá  tóku tey alt ‘fjallið’, um man so kann siga, og settu kanska – enn dagin í dag – prýðiligasta bygningin í landinum á hetta stað.

Eg hugsi um gamla bókasavnið, har rektarin í dag heldur til við sínari umsiting.

Mann kann siga, at tá í tíðini litu tey seg eisini íkring og sóu, at her var ‘bæði høgt til loft og vítt til veggja’.

Og eg giti, at tey hugsaðu, at uttanum hesi húsini kundi nógv virksemi av øðrum andaligum slag eisini ligið.

Hyggja vit at økinum her úti í dag, kunnu vit skjótt staðfesta, at á Debesartrøð og á Múllerstrøð og á Frælsinum er longu komið eitt lærdóms- og vitanarsetur.

Tað byrjaði við Háskúlanum, sum varð fluttur úr Føgrulíð í Hornabø.

Síðani kom bókasavnið.

Og siðani Sjómansskúlin, nú Vinnuháskúlin.

Síðani Fróðskaparsetrið, Venjingarskúlin og Læraraskúlin.

Og Heilsufrøðiliga Starvsstovan og nýggja Landsbókasavnið.

Og at enda Havstovan.

Einki av hesum er komið av tilvild ella uttan stríð. Og onkur orsøk man vera til, at so nógvir stovnar av hesum slag, sum árini eru liðin, eru lagdir ‘í runding’ uttan um vakra gamla bókasavnsbygningin hjá Tórgarð, arkitekti, á Debesartrøð.

Í dag eru fermetrarnir vorðnir alt ov fáir og bygningarnir ov smáir til alt tað virksemið, sum her fer fram. Tí má gerast okkurt.

Og nú er lagamanni aftur at hugsa rúm og gagnið av rúmum. Og enn einaferð taka støði í, at eitt virðiligt bókasavn skal vera kjarnin í andliga lestrarumhvørvinum.

Ynskiligt er, at virksemið og samstarvið millum stovnarnar, sum higartil er bygt upp, í størstan mun, heldur fram, og at hetta eisini verður útbygt og ment, soleiðis at brúkarin, studenturin, borgarin, undirvísarin, granskarin og grannin merkja, at her grør um gangandi fót.

Við vón um, at sangurin hjá Kára P einaferð í framtíðini eisini kann lýsa dámin av livandi lestrarumhvørvi her úti á Frælsinum.

”Og Landavegur leingist av longsli har yvir man skal

á tínum kamari kunnu vit helst sova væl.”

Ja, at Føroya ungdómur fær sínar egnu súrligu nætur í lestrarbýnum Havn.

Tí soleiðis byggja vit land.

Takk fyri.

Mynd: Arbeiðsbólkur

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, á felags ráðleggingardegi fyri dagstovnar í Sunda kommunu, hildin í Bygdarhúsinum í Hósvík fríggjamorgunin 1. apríl kl. 09.00

Góðu luttakarar á felags ráðleggingardegi fyri dagstovnar í Sunda kommunu.

Fyrst takk fyri, at tit hava boðið mær norður higar at seta tykkara dag við at hugleiða eitt sindur um hugtakið málsliga menning hjá børnum, og hvørjar tankar vit politiskt leggja í hetta fyribrigdið.

Sum fleiri tykkara kanska longu vita, so liggur málslig menning hjá børnum mær hjartanum nær, tí gjøgnum málið mennast vit sum einstaklingar, medborgarar og felagsskapur, sum land og fólk.

Málið og málsligt margfeldni er eitt tað fremsta fólkaræðisliga amboðið, tí málið gevur okkum evnini at reflektera, argumentera, analysera og konkludera, og gjøgnum málið skapa vit okkara egna og okkara felags fatan av veruleikanum.

Samgongan millum Javnaðarflokkin, Tjóðveldi og Framsókn hevur sett sær fyri at menna dagstovnaøkið og geva tí uppiborna rúmd og tign við tí endamálið, at meira tíð verður sett av til námsfrøðiligt virksemi, at skapa trivnað og málsliga menning. Eisini ætlar samgongan at styrkja námsfrøðiliga gransking, at seta á stovn dagstovnaráð, at seta í verk tiltøk, sum styrkja um málsligu menning barnanna, lesiførleikar fólksins og fólkaræðisliga  medvitið hjá børnum og ungum. Føgur orð, sum einans hava virðið, um tey eisini gerast veruleiki.

Eitt annað, sum eisini var eitt tað fyrsta málið, sum eg skrivaði undir sum landsstýriskvinna, var at seta í verk námsfrøðlig stevnumið fyri dagstovnaøkið. Hesi eru liðugt orðað og verða í næstum sett í verk úti um landið.

Sambært námsfrøðiligu stevnumiðunum skal dagstovnurin byggja sítt virksemi á fólkaræði og altíð virka til frama fyri barnsins besta. Børnini skulu fáa møguleikar at vera virknir luttakarar í einum fólkaræðisligum samfelag og at vera við til at skapa mennandi, avbjóðandi og hugvekjandi møguleikar.

Tey leggja dent á eina barnaáskoðan har børn hava førleikar og hava ein virknan leiklut at skapa seg sjálva. Tað er ein heildarfatan av børnum, har umsorgan, spæl, mentan og læra eru ein heild, og dagstovnurin skal vera eitt umsorgar-, mentanar- og læruumhvørvi, sum er til fyri barnsins besta. Barnsins besta skal altíð vera útgangsstøðið og grundarlagið fyri virkseminum í dagstovninum og arbeiði á dagstovnunum skal byggj á teirra áhuga.

Námsfrøðiligu stevnumiðini leggja stóran dent á at børn eru virkin í medskapanini av egnum lívi. Tí er tað ein spennandi avbjóðing hjá námsfrøðingum støðugt at hyggja at um øll børn fáa sum bestar møguleikar og fortreytir til at trívast, læra og mennast.

Ein týðandi partur av samfelagsuppgávuni hjá dagstovnunum er at byggja arbeiði á fólkaræðisliga grundarlag, soleiðis sum ST-sáttmálin um barnarættindi vísir á. Tað er neyðugt at geva sær stundir at umhugsa og menna eina hugsan um, hvussu rættindi hjá børnum skulu skiljast, og hvussu tey kunnu gerast ein partur av gerandislívinum í dagstovninum.

Áskoðanin á børn, sum alheimssamfelagið við barnarættindasáttmálanum á odda hevur tikið til sín, er ein mynd av einum ríkum barnið, sum er ríkt uppá møguleikar, sterkt og máttmikið og dugandi, og sum skal hava møguleikar at hava ávirkan á egið lív. Hendan barnaáskoðanin setur nýggj krøv til pedagogisku uppgávuna og pedagogiska innihaldið.

Dentur eigur at leggjast á tað leitandi, undrandi og forvitna barnið, við øllum teirra møguleikum og førleikum, og at síggja tað sum børnini eru áhugaði í og tað samskifti sum myndar tey. Tí er tað undranin hjá børnum, sum skal vera stýrandi í dagliga pedagogiska virkseminum. Børnini skulu fáa fjølbroyttar møguleikar at skapa sítt egna lív í samstarvi við onnur . Tá kunnu tey fáa ein góðan gróðrarbotn i at virka í einum samfelag har øll á ein ella annan hátt koma til orðanna, og har vit sleppa undan  tøgnmentanini.

Mál er eitt sosialt fyribrigdi. Vit læra mál í samspæli við onnur.  Børn læra mál við at hoyra mál, og tá tey sjálvi fáa møguleikar at brúka málið og tá tey sjálv eru virkin í einum sosialum samanhangi . Gransking vísir, at málslig menning ávirkast positivt tess meira børnini tosa, og tá tey fáa møguleika at seta orð á sínar hugsanir (Gjems 2008).

Gerðandissamrøðan hevur avgerandi týdning, men fær lítið pláss í gransking, hóast gerandissamrøðan er 80-90 % av samrøðunum í barnagørðunum.

Tað er í gerandissamrøðum at  børn læra um tað sum er rundan um tey, um galdandi virði, hvat verður væntað av teimum og hvussu tey skulu fyrihalda seg til hvønn annan (Gjems 2008).

Í námsfrøðiligu stevnumiðunum er komið inn á, hvørjar fjølbroyttar møguleikar børn eiga at fáa til at menna sítt mál, eitt nú við at tosa saman um ymiskar spurningar og í samrøðum og frásøgu fáa møguleika at viðgera grundleggjandi spurningar, menna sítt mál og sín samskiftisførleika við fjølbroyttum møguleikum at úttrykkja seg, hoyra søgur, syngja ríma, kvøða, siga frá, gera søgur og yrkja, menna sín áhuga fyri myndum, teksti og ymiskum miðlum, og menna sín førleika at brúka, tolka og samtala um hetta og ikki minst at taka lut í umrøðum um ymiskar heimsspekiligar spurningar og síggja fjølbroyttar møguleikar og loysnir.

Men fyrsta fortreytin fyri at stimbra málið er at hava nakað at tosa um, og tað er gerandissamrøðan, sum hevur mest at siga. Børn mugu fáa nógvar møguleikar at gera royndir og kanna sítt umhvørvi. Kreativitetur og málslig menning hanga neyvt saman og tað er gjøgnum kreativitetin at vit kunnu skapa nýggjar tankar. Avbjóðingin hjá námsfrøðingum er at ansa eftir, at vit lata upp fyri nýggjari hugsan, heldur enn at steingja hugsanina.

Norski granskarin Liv Gjems vísir á, at nógvir av spurningunum í dagstovnunum eru aftirlatnir spurningar, sum kunnu svarast við einum ja ella nei, og lítið er um opnar spurningar, har børnini vera boðin inn til eina samrøðu. Eitt nú opnar um spurningar sum: Hvat hugsar tú um?  Hvat heldur tú um hetta? Hvat meinar tú? Hvat hugsaði tú, tá ið tað hendi? Hvat droymir tú um? Hvat var stuttligt í barnagarðinum í dag? Hvat gleðir tú teg til?

Tey mugu fáa møguleika at  liva í einum ríkum og fjølbroyttum málsligum umhvørvi, har tey fáa møguleika at arbeiða við tí sum vekur teirra forvitni, og sum eggjar tey til framhaldandi menning – tað er soleiðis tað eigur at vera.

--

Sum andstøðutinglimur legði eg uppskot fyri tingið um at fáa eina heildarætlan fyri, hvussu vit stimbra málsligu menning barnanna. Hetta er og hevur leingi verið eitt mál, sum hevur ligið mær hjartanum nær, so nú er møguleikin til staðar, eftir at samgongan hevur sett málið í samgonguskjalið. Enn eru vit í Mentamálaráðnum á fyrireikingarstøðinum, men vónandi fara vit skjótt at síggja tey fyrstu úrslitini av hesum arbeiðið.

Uttan at binda meg sjálva ella onnur niður, kann eg nevna, at nakrir av tankunum í uppskotinum snúðu seg um at stovna eina serstaka málpulju, har fólk kunnu søkja um stuðul til tiltøk og átøk og til framleiðslu av tilfari, sum hevur til endamáls at stimbra málsligu menning barnanna. Og her er umráðandi at nevna, at talan er ikki um at fáa børnini at tosa ella læra eitt ávíst “korrekt” føroyskt mál, men at stimbra málsliga førningin, persónliga móðurmálið og fjølbroytni sum heild. Tí tað skerst ikki burtur, at títt persónliga móðurmál liggur tær hjartanum næst, ja, tað er hjartamálið, sum nemir hjartastreingir. Hetta leggja vit einamest til merkis, tá ið vit skulu siga okkara hjartans meining á fremmandamálið – ja, tá eru vit skerdir fuglar.

Føroyar er lítið máløkið. Føroysk børn fáa bara tilfar á føroyskum, um vit raðfesta tað. Tí skulu vit sum samfelag stuðla framleiðslu og útbreiðslu av tilfari til børn.

Móðurmálið er samleikaskapandi. Umráðandi er, at børnini møta føroyskum máli í gerandisdegnum í spæli, í miðlum, á stovni/skúla, í frítíðartilboðum og heima við hús.

Tí kann ein heildarætlan av hesum slagt fevna um spurningar sum:

- Í hvønn mun og hvussu kunnu vit føroyska tøkniligu samskiftismiðlarnar, sum í løtuni eru á útlendskum?

- Hvussu takla vit løgfrøðiligu avbjóðingarnar í mun til víðarisølu og/ella bókasavnsútlán av útlendskum tilfari til børn og ung, sum Kringvarpið og onnur hava føroyskað?

- Hvussu styrkja vit bókasavnstilboðini til børn í øllum landinum?

- Hvussu styrkja vit tilboðini til børn í útvarpi, sjónvarpi og á netinum?

- Hvussu kunnu vit stuðla framleiðslu, útbreiðslu og týðingar av tilfari til børn?

- Í hvønn mun kunnu vit stuðla foreldrunum í at menna málsligu førleikar barnanna?

- Hvørji málslig tilboð kunnu vit bjóða útisetabørnum?

- Hvussu styrkja vit málsligu førleikarnar hjá teimum, sum arbeiða við børnum?

- Hvussu tryggja vit, at børn á dagstovnum kring alt landið fáa nøktandi málsligar avbjóðingar og stimbran?

- Hvussu tryggja vit, at tey alt fleiri útlendsku børnini fáa nøktandi frálæru í føroyskum, uttan at vit tó gera okkum inn á móðurmálssamleika teirra?

Tað eru fleiri orsøkir  til, at vit sum samfelag skulu raðfesta málsligu menning barnanna, og at vit politiskt eiga at skipa hetta virksemið í eina fasta legu, har mál og mið, tíðarleistur og játtan eru uppií.

Málið og málsliga menningin eru sera grundleggjandi fyri barnið og menning tess, og harvið eisini fyri fólk og land og menning tess.

Russiski sálarfrøðingurin Vygotsky, sum livdi frá 1896 til 1934, og sum er høgt í metum innan norðurlendska námsfrøði, segði, at málið er sjálv sálin í menniskjanum, og málmenning er ein liður, ja, ein treyt fyri sosialu-, kensluligu,- og fatanarligu menning barnsins.

Karolina Matras, serfrøðingur og granskari á Námsvísindadeildini hevur víst á, at tørvur er á miðvísari málsligari menning av føroyskum børnum út frá einum lingvistiskum og menningarsálarfrøðiligum støði. Eisini sigur hon, at vit eiga at skipa so fyri, øll børn fáa tilboð um málsliga menning, at førleikamenning fer fram úti á øllum stovnum/skúlum, at tvímælt børn, útlendsk børn og útisetabørn eisini fáa skipað málmenningartilboð. Og at foreldur fáa vegleiðing, og serliga at mammur fáa vegleiðing í viðgongutíðini, tí málið verður longu gróðursett í móðurlívi og í fyrstu tíðini eftir føðing.

Málið og málsligt margfeldi fremsta fólkaræðisliga amboðið, tí málið gevur okkum evnini at taka til okkum vitan og at nema okkum útbúgving. Eitt væl upplýst og útbúgvið fólk er fortreytin fyri einum vælvirkandi fólkaræði og einum framkomnum samfelag.

Eisini skapar málið okkara veruleika, og her er vert at hava í huga, at við at stimbra málsligu menning barnanna kunnu vit royna at koma føroysku tøgnmentanini til lívs. Sostatt skulu børn og øll onnur eggjast til at seta orð á, eisini kenslur, tabu og tað, sum nívir.

Pinkubørn lagra orðatilfeingið í natúrligum spæli við onnur og við samspæli við vaksin. Tí er umráðandi, at foreldur tíðliga fáa vegleiðing í málmenning hjá børnum, eins og foreldur fáa vegleiðing í aðrari menning hjá børnum, eitt nú tá ið tey eru í samband við Gigni og lækna. Verða børn ikki stimbrað málsliga sum smábørn, tekur tað langa tíð at innheinta, og tí skal setast inn tíðliga, eitt nú kann heilsusystirin fáa ein stóran leiklut fyrstu tíðina. Her er eisini ein avbjóðing, at hetta tilboð er ikki regluligt kring alt landið.

Barnið kunnar seg líka nógv um umheimin tey bæði fyrstu liviárini, sum restina av lívinum. Í bókini Rura hjá Tóru Næs lesa vit t.d., at heilin veksur tvífalt 1. liviárið - og longu tá eigur ein natúrlig málmenning at fara fram. Hon vísir á týdningin av, at foreldur eru til staðar, eisini mentalt. Tíverri fer nógv samskifti fram sum einvegis kommandoir, foreldrini eru ikki til staðar, sita uppi við borðið, meðan barnið liggur á gólvinum, sita við telduna ella tala við einstavilsis boðum. - Legg teg á gólvið at samskift við barnið, sigur Tóra.

Eisini hevur tað verið frammi, at nógvir lærarar uppliva, at 7 ára gomul koma í skúla við lítlari og ongari orðanøgd. Ein avbjóðing er, at dagstovnar eru ymiskir. Nakrir hava skipaða málmenning, aðrir ikki. Øll børn í landinum eiga at fáa dygdargóð tilboð, tá ið umræður málsliga menning í dagstovni.

Alt hetta er slíkt, sum vit, sum varða av menning barnanna eiga at taka í størsta álvara, bæði á stovns- og skúlaøkinum, sum myndugleikar, foreldur og samfelag sum heild. Og fyrst og fremst út frá meginregluni um, at barnið er evnaríkt og ríkt uppá møguleikar, sterkt, máttmikið og dugandi, og skal hava møguleikar at hava ávirkan á egið lív.

Tað skal vera okkara felags mál, og ivist eg onga løtu í, at hetta fer at hepnast við felags vilja og felags stevi, tit á stovnsøkinum, eitt nú við at taka málið upp á felags ráðleggingardegi, og vit myndugleikar við at vísa í verki, at vit meina tað, sum vit siga. Okkara lutur skal so ikki liggja eftir.

Við hesum orðum fari eg at ynskja tykkum ein góðan og fakliga kveikjandi dag og alla eydnu við arbeiðinum framyvir.

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, á Móðurmálsdegnum 31. mars 2016 á tiltaki í Nýggjustovu

Góða samkoma

Eg fari at ynskja tykkum at vera vælkomnum her í Nýggjustovu, eitt av elstu húsunum í Havnini - til málfundar í barnaheimi V.U. Hammershaimbs. Eitt tiltak, sum fleiri partar hava samstarvað um at fáa í lag, Málráðið, Mentamálaráðið, Nám, Miðlahúsið, Føroya Fólkaháskúli, Kringvarp Føroya og Bókadeild Føroya Lærarafelags.

Móðurmálið er hjartamálið, tí við persónliga móðurmálinum fáa vit sagt júst tað, sum liggur okkum á sinni. Vit hugsa kanska ikki um tað í gerandisdegnum, men verða mint á tað, tá ið vit skulu siga okkara hjartans meining á fremmandamáli – tá eru vit skerdir fuglar.

Styrkin í móðurmálinum er, at tað er fólksins mál, og tí skal tiltak av hesum slag eisini forankrast í fólksligum umhvørvi, so vit øll kenna ognarskap til tað. Tað kunnu vit siga í hesum førinum, har so nógvir ymsir partar taka saman hendur og taka lut.

Siktið við Móðurmálsdegnum er at varpa ljós á málið í øllum sínum brigdum. Tað er gott at kjakast um málið, og dagurin í dag kann minna okkum á týdningin av málinum og vit fáa høvi at kjakast um málið, tess støðu og menning. Málið er allastaðni, og vit brúka tað alla tíðina. Málið er – og skal vera - livandi, broytiligt og fjølbroytt.

Málið og málsligt margfeldni er eitt hitt fínasta fólkaræðisliga amboðið – livandi orðið, sum gevur okkum evnini til at reflektera, argumentera, analysera og konkludera, ja, málið skapar okkara veruleika og mennir sostatt bæði land, fólk og felagsskap.

Kringvarpið hevur júst í hesum døgum tvær nýggjar sendirøðir um málið. Í útvarpinum sendingarnar Máltíð, og sjónvarpinum við røðini “O móðurmál”, sum báðar eru sendingar, sum fólk taka til sín, tí er nakað, sum upptekur okkum her á landi, so er tað málspurningurin. Tað er gleðiligt, at almenni kringvarpsstovnurin á henda hátt røkir sína public service-skyldu við at upplýsa (deiligt orð: upp-LÝSA) okkum.

Á Móðurmálsdegnum ber so til at velja okkurt evni at fara í dýpdina við, og í ár er yvirskipaða evnið á Móðurmálsdegnum “ung og móðurmálið”. Eg gleði meg at lurta eftir tí, sum er á skránni í kvøld í hesum sambandi.

Tey ungu ganga ofta undan og taka nýggj rák til sín, tey bróta slóð og seta dagsskrá. Tí hevur tað stóran týdning at lurta eftir teimum ungu og møta teimum har tey eru, eisini málsliga.

Her kann verða nevnt, at eitt hitt fyrsta, sum eg tók stig til, tá ið eg tók við sum landsstýriskvinna, var at fara undir eina heildarætlan um málsliga menning hjá børnum, herundir eitt landsumfatandi átak fyri børn, foreldur, stovnar og skúlar, barnabókasøvn, forløg, útbúgvingarstøð og onnur, sum varða av børnum og málsligu menning barnanna. Enn er hetta á fyrireikingarstøðið, men eg gleði meg at koma rættiliga til verka í “málinum.”

Tí børnini skulu stimbrast málsliga, ikki minst í dag, har samskifti í stóran mun er einvegis og ikki tvívegis, bæði hjá børnum og vaksnum. Mál er eitt sosialt fyribrigdi. Vit læra mál í samspæli við onnur.  Børn læra mál við at hoyra mál, og tá tey sjálvi fáa møguleikar at brúka málið, og tá tey sjálvi eru virkin í einum sosialum samanhangi . Gransking vísir, at málslig menning ávirkast positivt tess meira børnini tosa, og tá tey fáa møguleika at seta orð á sínar hugsanir (Gjems 2008).

Gerandissamrøðan hevur avgerandi týdning, men fær lítið pláss í gransking, hóast gerandissamrøðan er 80-90 % av samrøðunum í barnagørðunum. Hetta er eisini áhugavert at greina nærri. Ti tað er í gerandissamrøðum at børn læra um tað, sum er rundan um tey, um galdandi virðir, hvat verður væntað av teimum, og hvussu vit skulu fyrihalda okkum til hvønn annan (Gjems 2008).

Sum land og fólk hava vit eina stóra uppgávu; vit hava eitt lítið mál, og vit eru fáment; í mínum hugaheimi er hetta meiri ein spurningur um okkara samleika sum einstaklingar og fólkaræðisligur felagsskapur, at geva okkara børnum ein málsligan førning, sum kann vera bulurin undir okkara menning sum virkin menniskju, sum upplýstir medborgarar, heldur enn ein spurningur um tjóðskap. Og har eru vit tíbetur so ymisk, og friður verið við tí. Tí tá ið samanumkemur eru vit øll samd um, at eitt væl ment og fjølbroytt móðurmál er darrandi hjartastrongurin millum okkum menniskju, og lat okkum í felag fegnast um tað í dag.

Við hesum orðum fari eg at nýta høvi til at takka tykkum øllum fyri at vera komin á gátt í barnaheimi skriftfaðirs okkara, sum Eirikur Lindenskov so vinsælt hevur latið upp fyri okkum.

Eg vil eisini nýta høvi at takka øllum, sum hava skipað fyri og sum luttaka í tiltakinum í kvøld.

(Nám, Kringvarpið, Sosialurin, Bókadeild Føroya Lærarafelags, Føroya fólkaháskúli, Klippfisk)

Gott móðurmálskvøld og takk fyri!

Vælkomurøða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, í sambandi við fernisering í Mentamálaráðnum hjá Onnu Kathrinu Højgaard

”Úr øllum ættum koma myndir” 

Vælkomin til fernisering hjá Onnu Kathrinu Højgaard og vælkomin øll á gátt á okkara arbeiðisplássi í Mentamálaráðnum!

”Úr øllum ættum koma myndir” er heitið á framsýningini”, og Anna Kathrina sigur, at hugskotið til heitið stavar frá sanginum hjá Rasmusi Effersøe ”Úr øllum ættum koma vindar”.

Anna Kathrina tekur nógvar náttúrumyndir, og tað spyrst ikki burtur, at veður og vindur hava nógv at siga.

Er tað skýmligt? Regnar tað? Skínur sólin? Ella er tað kanska mjørki?

Og hvat síggja vit so á myndunum? Eitt landslag?  Eina bygd? Eitt náttúrufyribrigdi? Ella okkurt heilt annað, sum kanska kemur úr onkrari ætt ella onkrum vinkli úr okkara innara universi?

Ja, hetta er eitt forvitnisligt heiti. Og tað er forvitnisligt at lána hesa framsýning í eina tíð, so vit kunnu fáa íblástur úr øllum ættum.

Eg kann siga um Onnu Kathrinu Højgaard, at hon er fødd úti á Reyni í 1954. Hon hevur verið í læru hjá Bambusi og hevur lært í Danmark hjá donskum andlits- og reklamumyndatakarum. Anna Kathrina hevur eisini stóran áhuga fyri grafikki, og tað sæst eisini aftur í onkrum av myndunum. Anna Kathrina hevur gjøgnum árini havt fleiri framsýningar í Føroyum og í Danmark, og eg fari at takka tær, Anna Kathrina, fyri, at tú hevur valt at sýna fram her í Mentamálaráðnum.

Eg haldi, áðrenn eg endi, at eg kundi lisið upp sangin, sum hevur givið íblásturin til framsýningina:

Úr øllum ættum koma vindar

Orð: Rasmus Effersøe · Lag: Till Østerland vill jag fara.

Úr øllum ættum koma vindar,

tó ættin ein mær dámar best,

hon fór ímillum fjallatindar,

har sum eg havi vinfólk flest.

Kom, sveima, mjúki vestanvindur,

út yvir akrar, gjøgnum skógv!

Tú svalir hjarta mítt eitt sindur,

tú minnir meg á bláan sjógv.

Tú bert mær heilsu yvir bylgju

úr Føroyum og frá fólki har;

góð ynskir hevur tú í fylgi

frá teimum, sum væl unna mær.

Lat vesturætt ta skjútsond vera,

sum altíð meg kann minna á,

at Føroyum eg ei skomm skal gera,

men tær í æru halda má.

Takk fyri og til lukku við framsýningini Anna Kathrina.

Røða hjá Rigmor Dam, landsstýriskvinnu, á aðalfundi hjá Felganum fyri kirkjuráðslimir leygardagin 4. mars 2016.

Tankar viðvíkjandi føroysku fólkakirkjuni

Fyrst av øllum fari eg at takka fyri, at eg vegna Føroya Landsstýri og Mentamálaráðið varð biðin at bera fram nakrar tankar um føroysku kirkjuna her á aðalfundinum í dag. Tað er mær ein heiður og æra.

Ein av mínum yndis yrkingum eitur Tíðin, og er hon eftir danska skaldið Benny Andersen. Leysliga føroyskað soleiðis:

Vit hava tólv ur í húsinum

Kortini slær tíðin ikki til

Man fer út í køkin

eftir kakaomjólk til sín klæntrasliga son

Men tá man kemur aftur

er hann vorðin ov gamal til kakaomjólk

krevur øl gentur kollvelting

Man má gera sær dælt av tíðini, meðan man hevur hana

Dótturin kemur úr skúla

fer út at lakka paradís

og kemur inn eina løtu seinni

og spyr, um man kann ansa tí lítla

meðan hon og maðurin fara til sjónleik

Og meðan tey eru til sjónleik

rykkir tann lítli við eitt sindur av stríði

upp í 3.g

Man má gera sær dælt av tíðini, meðan man hevur hana

Man fotograferar sína higartil ungu vív

við eldheitum sigoynaraturruklæði

og bakgrundin er eitt springvatn við vøkrum formum

men myndin er ikki meiri enn framkallað

tá hon sigur, at tað so smátt

er hennara tørn at fáa pensjón

so spakuliga vaknar einkjan í henni

Man vil so fegin gera sær dælt av tíðini

men hon hvørvur allatíðina

Hvar blívur hon av

Hevur hon nakrantíð verið har

Hevur man brúkt ov nógva tíð

til at drála við tíðini

Man má gera sær dælt av tíðini í góðari tíð

fjakka runt eina tíð uttan tíð og stað

og tá tíðin er komin

ringja heim og hoyra

“tú hevur ringt 95 94 93 92?

Eingin felagi hevur hetta nummarið”

Klik.

Henda yrking er úr savninum “Her i reservatet” frá 1971”, og eg haldi, at hon er so sigandi, sjálvt um hon er farin um tey 40 árini.

Benny Andersen rakar seymin á høvdið. Eg vænti, at tey flestu munnu kenna seg aftur.

Hann endurtekur fleiri ferðir, at tað ræður um at gera okkum dælt av tíðini, meðan vit hava hana, tí hon hevur tað við at hvørva ímillum fingrarnar á okkum. Tíðin er so stokkut.

Børnini vaksa og fáa sjálvi børn, og meðan vit eldast, spyrja vit støðugt, hvar tíðin blívur av.  Áðrenn vit vita av, er okkara tíð lokin. Tað eru treytirnar hjá okkum menniskjum.

Men hvussu gera vit tað? Hvussu gera vit okkum best dælt av tíðini?

Tað svarar hann ikki uppá. Tað er upp til lesaran ella áhoyraran sjálvan at meta um.

Hvat kann eg gera, fyri at gera mær dælt av tíðini, meðan eg enn havi tíð.

Eg haldi, at henda 40 ára gamla yrking er ikki bara sonn enn tann dag í dag – nei, hon verður faktiskt bara sannari, sum tíðin líður. Seinastu 40 árini er ferðin í samfelagnum vaksin støðugt. Og vit blíva við at koyra meiri ferð á. Alt skal ganga skjótari. Verða effektivari. Alt skal vaksa og økjast. Samfelagið, sum einaferð var einfalt, er nú blivið sera komplekst, og tað umskapast allatíðina við eini øgiligari ferð. Sjálvt frá mánað til mánað síggja vit broytingar. Nýggjar uppfinningar. Sum skulu fáa tingini at ganga enn skjótari.

Men tá nú alt er blivið so effektivt, hava vit so betri tíð? Duga vit betri at gera okkum dælt av teimum dýrabaru og avmarknaðu døgunum, okkum eru untir her á fold?

Nei, mugu vit tíverri staðfesta. Úrslitið av hesum mangan flákruta mátanum, vit í dag liva, er kanska heldur tvørturímóti, at vit lættari gerast rótleys. At okkara tilveru manglar tyngd og støðufesti. Umskifting alla staðir eygað sær, yrkir Victor Danielsen. Hevði hann bara vitað, hvussu tað er vorðið í dag.

Vit hava ikki reiðiliga stundir at grunda á lívsins stóru spurningar, tí teir smáu spurningarnir upptaka okkum í so stóran mun. Hvat skulu vit eta til døgurða í dag? Hvussu klári eg at gera dagsins arbeiðsbunka lidnan í dag og samstundis heinta børnini, áðrenn klokkan slær til ringa samvitsku? Nær skal eg venja til maratonið, sum eg droymi um at renna – og skal køkurin málast kremhvítur ella ráhvítur?

Vit verða hvønn dag - allan dagin - bombarderað við smáum spurningum, vit skulu taka støðu til. Vit verða hvønn dag – allan dagin - mint á, hvat vit eiga at náa og gera, um vit skulu vera við.

Og hesar støðugu áminningarnar, um alt vit skulu náa, koma, meðan vit skunda okkum og skunda okkum - og renna skjótari, enn vit í grundini orka.

Men har er tað, at kirkjan kemur inn í myndina, sum ein neyðug og týdningarmikil mótvekt. Tá eg hugsi um Fólkakirkjuna, síggi eg eitt kjølfesti, sum dagliga resið ikki bítur á. Eina andliga forankring, sum er hevjað uppum teir smáu spurningarnar og ístaðin viðger lívsins og ævinleikans stóru spurningar. Teir, sum veruliga hava týdning, men sum vit ikki náa at hugsa um í gerandisdegnum.

Og Fólkakirkjan megnar meiri enn tað – hon røkkur enntá út um tíðaravmarkingarnar, sum eru treytirnar hjá okkum øllum.

Fyri meg er tað ein ómetaligur tryggleiki í at stíga um gomlu slitnu trægáttina í Havnar Kirkju.

Tað er ein tryggleiki í at vita, at her var oldurabbi borin til dóps. Her var langabbi borin til dóps. Her var omma borin til dóps. Her mamma var borin til dóps. Har eg sjálv var borin til dóps. Har sonur mín var borin til dóps. Og at kirkjan er karmurin um fermingar, vígslur og gáttin, har vit øll verða borin út á okkara seinastu ferð. Øll gróðursett í somu livandi keldu, sum er størri enn hvørt einstakt okkara. Ja, í kirkjuni kenna vit hitan av hondum, ið sleptu.

Tá ger tað brádliga ikki so nógv, um børnini gerast vaksin, ella um konan so smátt er farin at fyrireika seg at gerast einkja, sum Benny Andersen orðar seg. Tá eru vit øll partur av somu heild – av somu rót. Tá verður perspektivið flutt frá mínum egna lítla nalva – og eg síggi knappliga stóru myndina. Tað gevur tryggleika, meining og rótfesti. Og ikki minst takksemi fyri lívið.

Vesturlendsku samfeløgini eru í stóran mun skipað fyri einstaklingin. Hóast vit hava samhaldsfastar skipanir og sosialpolitikk, so leggur bygnaðurin í vesturheiminum upp til, at  vit sjálvi eru tað týdningarmesta í okkara lívum. Heimurin snýr seg um okkum og gongur út frá okkum.

Men í kirkjuni, og í livandi orðinum, sum har verður prædikað, verða vit mint á, at tað er nakað, sum er størri enn vit. At vit eru ein lítil partur av eini heild. At vit eru ein partur av eini langari søgu, og eini langari røð av ættarliðum, sum eru komin og síðani sokkin undir mold. Og helst hava øll hugsað, at lívið kendist alt ov stutt – og at tíðin rann alt ov skjótt. Men ætt eftir ætt hoyrdi tó sama lag.

Eg haldi, at tað hevur týdning fyri okkum, at vit verða mint á tað. At vit fáa tikið eyguni av øllum tí, vit sjálvi skulu megna og klára og náa, og í staðin geva okkum stundir at hyggja inneftir og uppeftir. At grunda og reflektera.

Sjálvt um vit í gerandisdegnum onkuntíð kunnu kenna okkum sum hundar, ið renna eftir okkara egna hala, tí samfelagið er soleiðis innrættað, so er kirkjan eitt frírúm fyri hesum yvirfladiska stríðnum. Her valdar eitt slag av góðum og meiningsfullum tíðarloysi, sum er ómetaliga týdningarmikið. Ja her kunnu vit á bestan hátt gera okkum dælt av tíðini.

Summi eru so altrá eftir at modernisera kirkjuna, ritualini og siðvenjurnar. At hon skal peppast upp fyri at tekkjast teimum ungu, sum seta onnur krøv, enn eldru ættarliðini gjørdu. Kirkjan er avoldað og stirvin og treingir til dagføring, verður sagt.

Og her halda tit kanska, at Rigmor Dam, sum annars er rættiliga progressiv og modernað, gongur á odda fyri øllum hugsandi hugskotum og umskapanum. Men har fara tit skeiv. Tí eg meti tað vera eina stóra styrki, at kirkjan hevur so sterkar siðir. At hon ikki flákrar í vindinum sum alt annað, men at hon er kletturin í okkara annars so umskiftiliga heimi, har meiningsloysi lættliga hertekur okkara avmáldu livitímar. Ja, umráðandi er, at eg upplivi tað sama, sum langabbi, tá ið hann steig inn um kirkjugátt.

Og tað er serliga ein uppliving av, at vit í kirkjuni kunnu finna frið mitt í øllum ófriðinum.

Og friður er veruliga eitt av lyklaorðunum fyri kirkjuna. Vit fáa ikki bara likamligan frið, tá vit seta okkum í kirkjustólin at lurta -  og vit fáa ikki bara frið í sinnið, tí vit eina løtu kunnu doyva alt tað, sum støðugt melur í høvdinum og kring okkum – at vit eisini finna sálarfrið í kirkjuni.

Eitt sum mær hóvar so væl við kirkjuni, er, at øll kirkjufólk kunnu hava tilknýti til ein ávísan prest, og tað er nakað grundleggjandi gott og álitisvekjandi við, at sóknarprestur ikki er hvør sum helst, sum – sagt í gásareygum – “bara” trýr av einum góðum hjarta. Men at hann ella hon haraftrat er ein gudfrøðingur, sum hevur embætisskyldu til, sum gudfrøðingur at boða Guds orð, samsvarandi trúarlæru kirkjunnar, sum, hóast hon liggur føst, eisini skal boðast inn í samtíðina. – Einsamøll er ein slík fyriskipan for turrislig og soltin til at halda lív og anda í einum heilum, livandi trúarsamfelagi. Men hetta er eitt fantastiska gott grundarlag, sum missiónin, aðrir fríir kirkjuligir felagsskapir, tey sjálvbodnu í kirkjuni – og enntá eisini trúgvandi uttanfyri fólkakirkjuna – hava at halda seg til, ýta seg av eftir, og virka saman við og upp ímóti.

***

Til menniskjað hoyrir jú bæði likam, sinni og sál – og bara í kirkjuni kunnu vit finna frið til allar tríggjar partarnar.

Í eini av sínum vígslutalum fyri einum nýggjum presti, lýsti Jógvan Fríðriksson, bispur, uppgávuna hjá kirkjuni soleiðis: "At vera sálarhirði, veita menniskjum sálarrøkt, vegleiðing og hjálp fram til æviga hvílu í trúnni á Jesus sum Harra og frelsara. At stimbra og ugga, at áminna og rættleiða."

Hetta at veita sálarrøkt er ein av vakrastu og mest týðandi uppgávunum hjá Fólkakirkjuni. Orðið sjálvt, sálarrøkt, kemur úr týskum, har tað verður rópt seelsorge, og tað er vert at leggja til merkis, at orðið á týskum hevur fleiri týdningar, ikki einans sálarrøkt, men eisini sálarumsorgan.

Hetta at vísa umsorgan fyri sálarstøðuni hjá fólki kann skiljast sum nakað annað enn tað at røkja sálina. Ja, kanska er tað í roynd og veru ein meira krevjandi og ábyrgdarfull uppgáva, tí tað krevur, at vit góðtaka ymisleika sum grundstøði undir samskiftinum. Skalt tú veita umsorgan, mást tú góðtaka og virða næsta tín, júst so sum næsti tín er, heldur enn døma hann eftir einum mátistokki, sum givin er frammanundan.

Tá ið vit tosa um røkt og tað at røkja, antin tað snýr seg um at skula blíva frískur ella um at ansa eftir ikki at slítast niður, so hava vit ofta diagnosur ella mátistokkar, sum vit nýta. Tað er ítøkiligt.

Men umsorgan er í hesum ljósi meira fevnandi, kanska eisini minni rættleiðandi, og er tað nakað, sum skal eyðkenna Fólkakirkjuna, so er tað júst tað, at hon er fevnandi og vísir umsorgan.

Tað hevði menniskjað tørv á, tá Fólkakirkjan varð grundløgd – og tað hava vit helst í enn størri mun tørv á í dag.

***

Í lívsins størstu løtum, tá okkara grundvøllur kollveltandi broytist, leita vit í kirkjuna. Tá vit eru hálvvaksin og klár at stíga út í vaksnamannalívið. Tá vit giftast. Tá vit fáa børn. Tá vit missa.

Í teimum størstu løtunum í lívinum hava vit tørv á ritualunum, á óumskiftiliga boðskapinum og á opnu ørmunum. Vit hava tørv á, at ein grundvøllur er, sum alt okkara lív, er hin sami.

Júst tí at okkara gerandisdagur í stóran mun er merktur av kensluni, sum liggur í yrkingini hjá Benny Andersen, at lívið bara hvørvur, og alt, sum vit halda okkum eiga, broytist og umskapast – og at enda eisini forferst – hava vit brúk fyri einum kjølfesti.

***

Fólkakirkjan er og skal vera ein breið kirkja, ið skal kunna rúma øllum, sum trúgva samsvarandi lærugrundarlagnum hjá fólkakirkjuni.

Breiddin ger, at vit, sum eru so ómetaliga mong og so ómetaliga ymisk – vit kenna okkum heima í fólkakirkjuni, og finna ugga, styrki og íblástur í boðskapinum.

– Breiddin tryggjar eisini, at kirkjan heldur fram við at vera ein livandi, viðkomandi  kirkja. Harvið ikki sagt, at øll skulu látast samd fyri einhvønn prís, tí um vit øll eru samd um boðskapin, so er hann helst antin óviðkomandi ella útvatnaður.

Nei, styrkin er at tola, vilja og viðurkenna ymiskleikan, samstundis sum vit standa saman um tað mest grundleggjandi. Vit hava brúk fyri hvørjum øðrum til at hvessa okkum vitið, styrkja lív og samleika okkara í dagsins samfelag.

Men henda styrki er treytað av, at samskiftið virkar, og sínámillum virðingin er í hásæti, so at eingin doyvir hvønn annan, men at vit øll mynda fólkakirkjuna, bæði inneftir og úteftir.

***

Í løtuni er kirkjan drigin inn í ein politiskan dyst, sum eg her ikki skal koma inn á. Men nógv verður tosað um, hvør politiska skipanin skal og kann lóggeva inn í fólkakirkjuna ella ikki.

Í mínum hugaheimi er tað grundleggjandi ein positivur tanki, at vit hava eitt stuðlandi samband millum politisku skipanina og kirkjuskipanina. Tað er tó altavgerandi, um hetta sambandið skal eydnast, at partarnir halda tað átrúnaðarliga úr politikkinum, og politikkin úr átrúnaðinum.

Hetta hevur søguliga givið bæði kirkjuni og politisku skipanini nakrar heilt serstakar dygdir.

Men vit mugu alla tíðina hava fyri eyga, at hetta er eisini ein djørv og sjáldsom konstruktión.

Og tí er tað ikki ein sjálvfylgja, at henda skipanin kann blíva við at liva og trívast.

Kirkjan og politiska skipanin eru – meira enn flestu onnur pør – eitt sera ómakað par.

Politikkur snýr seg um menning og um støðugar broytingar. Fjórða hvørt ár verður alt kollvelt, og ímillum valini er uppgávan hjá politisku skipanini at fremja broytingar. Raðfestingar. Og menning.

Kirkjan snýr seg beint øvugt um tryggleika, støðufesti og sterkar siðir, sum ikki mugu broytast ov nógv.

Og tá parið er so mikið ómakað er alneyðugt, um vit ynskja eitt ríkt og eydnusamd parlag, at báðir partar duga at virða hin partin og at vísa hógv.

Í eini grein herfyri vísti biskupur á, at bæði kirkjan og politiska skipanin mugu minnast til, at tann dagin, tá annar parturin ikki longur kann virða grundleggjandi virðini hjá hinum partinum, so er ikki annar vegur, enn at royna at skiljast sum vinir.

Sjálvt um tey ikki munnu vera mong, sum verða skild, tí at tey eru vinir!

Men vit politikarar mugu tí ansa eftir, at vit ikki órógva kirkjuna ella noyða broytingar inn í hana, sum kirkjan ikki sjálv ynskir.

Tað kann vera ringt. Tí samfelagið skal jú mennast og til tað krevjast støðugar politiskar broytingar. Kanska hava vit lyndið av og á at fara ov langt við ymsum broytingum. Onkuntíð eru vit ov bráð. Men kirkjan má fáa frið, um hon framhaldandi skal kunna geva okkum tann friðin og tryggleikan, vit so stórliga hava tørv á.

“Man má gera sær dælt av tíðini í góðari tíð”, segði Benny Andersen. Ein góður máti at gera sær dælt av tíðini, har vit veruliga merkja og varnast tíðina – bæði farna tíð, verandi løtu og komandi dagar - er við at fara í kirkju. Tað kennist ongantíð, sum tíðin er horvin millum fingrarnar, tann tíman, kirkjugongdin vanliga varar.

Og tí vil eg at enda hjartaliga takka tykkum øllum fyri tað stóra, avgerandi og ósjálvsøkna arbeiðið, tit gera fyri kirkjuna.

Vit hava í dag eina góða og sterka kirkju. Men skal hon framhaldandi hava hesa støðuna, krevur tað, at vit hvør í sínum lagi gera okkara til at lívga og styrkja hana, bæði gerandis og heilagt. Mín greiða fatan er, at tí viðvíkjandi stendur grundleggjandi væl til nú, og at tí er kirkjan sterk. Sum eingilskmenn plaga at siga “If it aint broken, dont fix it”.

Takk fyri.

Myndir: 

Ovara myndin hevur Hilmar Jan Hansen tikið

Niðara myndin hevur Tórður Mikkelsen tikið