Kongshøll 25. mars 2019, V.U. Hammershaimb 200 ár
Setanarrøða Hanna Jensen, landsstýriskvinna
Góða samkoma!
Dagurin í dag er ikki ein vanligur mánadagur. 25. mars er skýrdur at vera móðurmálsdagur av teirri orsøk, at á hesum degi var faðirin at skriftmáli okkara, prestur og próstur Venceslaus Ulricus Hammershaimb, borin í heim. Og hendan mánadag 25.mars í 2019 eru júst 200 ár síðani hendan merkisdag vesturi í Sandavági. Tað er mær tí ein serligur heiður at seta móðurmálsdagin í 2019, sum Fróðskaparsetrið og Málráðið í ár hava halgað Hammershaimb við fyrilestrum og kvøldsetu. Eisini aðra staðni í høvuðsstaðnum og kring landið hava kveikjandi tiltøk verið fyri at varpa ljós á megnar málmannin og menniskjað Hammershaimb, og hvat hann hevur havt at týða fyri okkum. Tað fegnist eg um.
Ofta taka vit mál okkara og málrøktina sum sjálvfylgju, men gerast tó í løtum knappliga tilvitað um, hvørji serstøðu vit eru í, og hvussu fleiri onnur málsamfeløg ynskja seg í okkara støðu og vitja okkara land og kanna okkara samfelag og okkara mál. Ofta síggja vit betri virði málsins gjøgnum brillur annara. Men hetta tilvit okkara er á mangan hátt vaksið gjøgnum kanningar, ritgerðir, boðskap og tiltøk hjá mongum tykkara, og gjøgnum alt tað mentanartilfar, sum kemur fram á kreativa pallin í Føroyum í dag, m.a. tónleikur og filmur á føroyskum.
Ikki bara vit í Føroyum halda dag móðurmálsins. UNESCO stovnaði í 1999 Altjóða móðursmálsdagin 21. februar, og endamálið við degnum er at skapa størri tilvit um, at tað er neyðugt at varðveita og menna øll móðurmál heimsins, ikki minst smáu málini. Hetta kenna vit væl gjøgnum virkisøkið hjá málstovninum,Vígdis, í Reykjavík, sum Føroya løgting stuðlaði í 2010, og sum læt upp í nýggjum húsi í 2017.
Tað er gjøgnum okkara fyrsta mál, móðurmálið, at vit ogna okkum grundleggjandi førleika at lesa, skriva og at skilja tøl. Málið ber í sær mentan, virði og siðbundna vitan og hevur tí ein stóran leiklut í at fremja eina burðardygga framtíð.
Umframt hetta, so er væl kent, at móðurmálið er týdningarmikið fyri okkum, tá tað snýr seg um at úttrykkja kenslur, og málið er eisini tætt knýtt at okkara samleika.
Í 1846 sást fyrsta dømi um stavseting Hammershaimbs, og í 1854 gav hann út fyrstu føroysku mállæruna. Arbeiðið fram ímóti hesum og eisini hereftir, var ein lívlong kanning og skjalfesting av málinum, sum livdi millum fólkið í Føroyum.
Hann er ein fyrimynd, sum var virkin bæði í mun til tungumalið, men eisini í mun til skúlaskap og hesi eru so sera tætt knýtt. At læra í sínum heimliga umhvørvi og í sínum heimlandi og á móðurmálinum gevur okkurt slag av undandragi og fyrimuni, sum ikki øllum smátjóðarmálum er unt. Og Hammershaimb sá og kendi tørvin, sum føroyska samfelagið hevði á hansara døgum – og hann gjørdi nakað við tað!
Fyriskipararnir í dag umboða hesi bæði: mál og skúlaskap. Fróðskaparsetrið er stovnurin, har nærum øll tey, sum undirvísa í føroyskum, verða útbugvin, eins og tey, sum verða útbúgvin á føroyskum í øðrum evnum. Hetta er ein grundarsteinur í heimsmáli nr. 4 um dygdargóða útbúgving. Og Málráðið er okkara málpolitiski stovnur, sum vit eiga at geva nógv meira rúmd í arbeiðinum fyri føroyskum.
Og eg fari at endurtaka meg sjálva: at tungumál okkara var fremsta fortreytin fyri nógvum av teimum stóru stigunum, sum eru tikin í føroyska samfelagnum: m.a. at stovna Fróðskaparsetur Føroya og Útvarp Føroya, og nú 200 ár eftir føðing faðir stavsetingarinnar, arbeiða tit á Málráðnum við at greiða til útgávu eina stavsetingarorðabók, sum í stórum byggir víðari á arbeiði Hammershaimbs.
Málið er í støðugari rørslu og menning, og tað er púra natúrligt og gott. Málið mennir seg í mun til samfelagsliga veruleikan, og tað er kanska ein av størstu avbjóðingum okkara í løtuni. Tí heimurin í dag er talgildur, og tað er á tilgildum miðlum, meginparturin av okkum brúka nógva tíð, ikki minst børnini og tey ungu. Her í dag eru mong tykkara, sum síggja og kenna tørvin hjá okkara samfelagi nú á døgum, og sum gera nakað við tað – eins og V.U. Hammershaimb. Men tørvur er á enn størri savning um føroyska málið beint nú! Hetta peikar eisini beint á heimsmál nr. 11 um burðardygg lokalsamfeløg.
Siga vit talgilding, siga vit eisini samskiftistøkni og máltøkni. Í máltøkniligum broytingartíðum mugu vit ikki undirmeta, hvussu stóran týdning tað hevur áhaldandi at varðveita og menna móðurmálið. Tí liggur tað mær tungt á hjarta at bera so í bandi, at føroyskt eisini fær innivist á brúkaramótum í samskiftistøknini, og at meiri orka verður til nógva neyðuga tøkniliga fótarbeiðið fyri føroyskt í talgilda samfelagnum. Hetta krevur eitt stórt tak, men tað má takast, vilja vit okkara móðurmáli væl og harvið eisini okkara mentan og samleika.
Eg taki undir við forkvinnuni í Málráðnum, Sólvá Jónsdóttir, ið sigur, at vit nú sløk 200 ár eftir tíð Hammershaimbs aftur eru á einum vegamóti. Hon sigur, at á døgum hansara var alneyðugt at fylgja við hinum málunum og fáa skriftmál fyri at yvirliva. Í dag er tað máltøknin, sum er so umráðandi. Fær føroyskt ikki betri fótafesti á máltøkniliga pallinum, er tí ikki lív lagað.
Vit hava lukkutíð fingið amboð, skipanir og tøkni, sum gera tað møguligt og lættari at brúka og menna okkara mál. Vit hava orðabøkur og ein ókeypis pall at sprota á. Vit hava tekst-til-talu, og arbeitt verður nú eisini við at fáa talu-til-tekst. Men fleiri hendur og høvd mugu inn í kampin, tí vit skulu gera eina yvirháling, fyri at koma skjótt fram hagar, sum vit áttu at verið komin á hesum 200 ára degi.
Tí eg vil nevna hina stóru málsligu avbjóðingina, sum m.s. ein annar av okkara málfrøðingum, nýggi professarin Hjalmar P. Petersen, áhaldandi minnir okkum á: at læra tilflytararnar okkara mál skjótari og betri, at menna føroyskt sum annað mál, bæði sum skipan, við at útbúgva undirvísarar, við at gera neyðuga tilfarið til at røkja hesa uppgávu, v.m. Eisini her skal meira orka til og ferð á. Hjá okkum í politisku skipanini áliggur tað ikki minst at beina meira fíggjarorku inn í hesi starvsøki.
Christian Matras yrkti um móðurmálið: “Eg fann teg nú aftur, nú andi tín teg loysa úr fjøtrum bað.” Og tey fjøtur, Chr. Matras yrkir um í 1938, eru ikki tey somu, sum vit í altjóðagerðini og internet- og kt-øldini hava sæð føroyska málið verða bundið í. Og tað biður: loys meg úr fjøtrum, vinn mær rættindi og sømdir – í lóg, í kt skipanum, í undirvísingartilfari á miðnámi, við týddum heimsbókmentum, við føroyskum fyri tilflytarar við aðrari málsligari bakgrund, við útbúgvingum, við undirtekstum í sjónvarpi o.s.fr.
Vit kunnu spyrja okkum sjálvi: Hvat hevði Venceslaus Ulricus Hammerhaimb gjørt, um hann var í okkara skóm? Vit kenna svarið, vit síggja varðan, sum vísir leiðina at ganga. Vit kunnu saman við Símuni Mikal Zachariasen siga: “Títt navn stendur prentað so væl í bók, / enn betri í Føroyafólks minni; / um vegurin gekk gjøgnum eldgrúgvukrók, / vit fylgja við hjarta og sinni.”
Ikki er tað løgið, at mentafólk yrktu um hesa persónsmensku, hvørs hjarta brendi fyri máli og skúlaskapi í Føroyum: “Mildar veittrar tendraðu ein vita, Føroyum stjørnuleið frá øld til øld”, sang stórskaldið Janus.
Og eg loypi beint aftur frá klassiskum teknum sum varðin og vitin innaftur í okkara tíð, ein víðopnan heim, har vit dagliga verða díkt undir við tíðindum og undirhaldi frá alheims miðlum, tíðindaportalum, Facebook, youtube og you name it. Tí mugu vit vera framsøkin og megna málsligan framburð á øllum rókum....Loys úr fjøtrum, tem útlendsku ávirkanina við meira føroyskum!
C. Svabo væntaði ikki, at føroyskum fór at verða lív lagað, tá hann skrivaði handrit til føroyska orðabók:
“Men ikke desmindre var det ej af Vejen, at optegne Ruinerne af det gamle Sprog, eller Sproget som det nu er, for at give Verden nogen Kundskab derom, og ikke lade en Efter-Verden savne Svar naar den spurgte om dette Sprogs Til-stand i vores Tid, ligesom vi nu forgiæves spørge om Formaals-Tiden.”
Tíbetur helt forsøgnin hjá Svabo ikki, og eisini hansara avrik vísir okkum heldur, at tað er við at undirvísa, læra, nýta, lýsa, kanna, skjalfesta, menna, ja dyrka tað føroyska málið, at vit temja aðra ávirkan á tað og seta nýtiligar varðar eftir okkum, hvør í sínum lagi. Tí føroyskt mál yvirlivdi, og tað skal liva væl eisini næstu 200 árini. Og til hetta kalli eg á allar góðar kreftir, og mugu vit duga at samvinna og samskipa okkum á serligan hátt í hesum merkis málári.
Við hesum orðum ynski eg tykkum øllum ein góðan móðurmálsdag og eitt gott hátíðarhald fyri V.U. Hammershaimb.
Takk fyri.
